RAJA MOKOLE MARUNDUH_PAHLAWAN DARI KERAJAAN MORI

RAJA MOKOLE MARUNDU

PAHLAWAN INDONESIA DARI MORI

SULAWESI TENGAH

Lirik Lagu

MOKOLE MARUNDU,PAHLAWAN INDONESIA DARI MORI

cipt.alffian walukow

Tak mau menyerah dan tunduk kepada Belanda

Mokole Marunduh, Datu ri tana, Raja Mori,

Berperang hingga nafas terakhir di benteng Wulanderi

Bersama para Tadulako dan Mongae

Korbankan nyawa untuk kebebasan

Dengan semboyan

Metumbah allo komba aku monsuka

Mereka maju berperang melawan penjajah

[reef]

Mokole Marunduh,Pahlawan Indonesia dari Mori

Perjuanganmu akan terus kami lanjutkan

Dan jasamu akan kami kenang selamanya

https://www.youtube.com/watch?v=Vs0YrVR3SCo

Wawo nTana

AARDRIJKSKUNDIG LEESBOEK

IN DE BARE'E-TAAL

DOOR

Dr. ALB. C. KRUYT

C.58

G E D R U K T T E R

D R U K K E R I J M . W Y T & Z O N E N

R O T T E R D A M

Wawo * nTana

AARDRIJKSKUNDIG LEESBOEK

IN DE BARE'E-TAAL

DOOR

Dr. ALB. C. KRUYT

a u B- 1916

D R U K K E R I J M . W Y T & Z O N E N

R O T T E R D A M

A14983

WAWO NTANA.

Wawase'e maria lipoe pearinja,

anoe nasongka ngKoempania,

paikanja bare'e re'e jowenja ndaimbasi poera.2

Tongo i owi bare'epa djela Koempania radoea lipoe

nTo Mori anoe tebambari, samba'a Petasia, samba'a Ngoesoe

mBatoe (wawase'e To Petasia ri Sampalowo kare'enja, To

Ngoesoe mBatoe ri Ta'a Langara, bara Tinompo). Maka

ri Petasia pai ri Ngoesoe mBatoe kare'e mPoeë nTo Mori.

Bare'epa djela Koempania, poera2 To Mori re'e Datoenja,

lantinja Datoe ri Tana. Samba'a wo'oe poeë, anoe toea'i

sakodi, ri Ngoesoe mBatoe kare'enja. Gori noe ada ntaoe

setoe, pepoeë ntaoe sondo natila ntjawia2 mPoeë radoea

se'e. Rioe2nja Datoe ri Tana mepoeë wo'oe ri Datoe ri

Palopo. Re'e taoe napepoeëka, pai ane mobanoea i Datoe

ri Palopo, sangaja2 Datoe ri Petasia ma'i mampakoe

koroewoe ndjoia noe langkanae. Paikanja masae2 bare'emo

ndjo'oe.2 Poe'oenja maka bare'e naowe2 ntaoe ri Poso

anoe palili i Datoe ri Loewoe, mampo'iwalika palili i

Datoe ri Tana, bare'e napetangani i Datoe ri Loewoe.

Bare'emo wo'oe nakoto noe

Datoe ri Loewoe mampo'iwalika Datoe ri Tana.

Wa'a ntaoe ndaimba roo, palili i Datoe ri Tana pai poeë

ri Ngoesoe mBatoe. Pepoeë nTo Pobare'e anoe maroo-roo

ri rato Laa: baoela, maka taoe se'e maria pinatoewoenja.

To Mori poera2 pepoeënja wea, manoe pai mamongo.

Kadjela ngKoempania ri taoe 1906, i Mokole Maroendoe

anoe ndapo-Datoe ri Tana. Karata ngKoempania, mo'iwali

i Mokole Maroendoe pai palilinja To Molio'a pai wa'a nTo

Pobare'e, maka watoea mpoeë napepate ntaoe setoe.

Oejoe ngkadjela ngKoempania bare'e meewa i Mokole

Maroendoe, maroo2 ri lipoe Mata nDaoe. Masae napomanee

ndaja songka ngKoempania, pokaradjaa, ma'i palilinja

mogombo pai poeënja, nato'o: Moroeana meewa, maka

bare'emo takoto posongka ngKoempania. Nalingoeni mpalili raja mPoeënja, pai napampokonomo meewa. Soerodado

40 pai tadoelakonja napepate, nepa mobente i Mokole

Maroendoe ri Woelanderi. Paikanja kadjela ngKoempania

mesawa, maria bente nTo Mori masoea, mate wo'oe i

Mokole Maroendoe ri Woelanderi. Oengka ndjairia naloeloemo nTo Mori songka ngKoempania.

Kapate i Mokole Maroendoe, mokole ri Ngoesoe mBatoe

ndapomokole nTo Mori, ri Ta'a Langara (Tinompo) pobanoeanja. Witi mokole samba'a sangaja2 ndjairia kare'enja.

Ntje'e anoe mangkekeni poera2 lipoe ntaoe anoe ri rato

Lembo kare'enja. Samba'a wo'oe witi mokole ri Sampalowo

banoeanja. Ntje'e ana noe Mokole Maroendoe, pai bangke

parentanja, maka poera2 To Mori pai To Pobare'e, anoe

tondo Salatan Koro Laa, nakekeni. Samba'a wo'oe witi.

mokole ri Peleroe kare'enja. Mokole se'e anoe mangkekeni

To Pakambia, To Pada, To Poe'oe mBana, To Watoe

anoe tondo Oetara koro Laa lipoenja. Nepa re'e wo'oe

witi mokole samba'a ri Wata mBajoli. Banja To Mori si'a,

To Boegi, maka ntje'e anoe mangkekeni to pobaloe2 poera2

anoe ri Lemba nTjoemara, anoe maria mbaka oengka

ngkama'inja.

Gori ntoentoe ntaoe toewoe rioe pai naka re'e Datoe

ri tana Mori, ewase'i pewalinja: To Mori ntongo masae

owi bare'e naowe2 mopaiso. Sakodi sakodi mombewoenoemo taoe. Teasaojo re'e joenoenja ndalanti, paikanja ane

ndalanti mowoero, ngkinowia r<?omo napepate ntaoe.

Kabare'enja madago tana pai oeë, re'emo To Mori lo'oe

ri Rano Matano ri lipoe Raha mPoe'oe, napetoemboe ri

mokole ndjairia gori ngkadja'a ntana pai oeë. Nato'o:

Mamongo mami maroedoe ngkabongo ri tana, oso, maka

bare'e re'e poeë mami da kapampepoeëka; maratemo wantje

manoe mami, bare'e re'e taoe mantima.

Moiwomo i mokole ri Raha mPoe'oe, melimba ri tana

Mori. Oengka ndjairia re'emo poeë ntana lairia.

Saroe ngkoro ngKoempania ri Mori ntje'e i Toea Petoro,

anoe ri Kolono Dale kare'enja. Banja podo tana Mori

nakekeni i nToea setoe, sangaja2 Boengkoe wo'oe. Basa

nTo Mori lawi moawe2 pai basa nTo Boengkoe, manoro

modja'i taoe roea lemba se'e.

Kolono Dale bare'e ntani madago kare'enja, maka podo

sakodi poratonja, mewali bare'e bangke tana karee mpobanoea. Tasi ndakalawata pai naka bare'emo djela oeë ri

banoea ntaoe. Masoso kare'e banoea. Kapala me'onto ri

Dale, samboeja sangkani, ma'i ma'oelaja laoero pai soga.

Banja oengka ri Manado poe'oe ntjongka, anoe djela ri

Kolono Dale, sangaja2 oengka ri Oedjoe mPanda (Makasar).

10. Tawaelia, Napoe, Besoa, Bada,

Leboni, Rampi.

Lawi taintjani tondo Barat tana Poso, re'e boejoe bangke

mongkodo;2 anoe boejoe Tineba to'onja tondo Oetara,

boejoe Takolekadjoe tondo Salatan. .Boejoe se'e jabi 2000

Meter kandatekanja oengka ri wawo ntasi. Sa'e to o noe

lolo boejoenja: Tineba, Sodanga, Towingkeli, Tiloë, Paa

mBoerake, Tangkamboelontji.

Wa'a ngkoronja anoe moili waima'i tondo ri Timoer paka

meroentjoe ri Koro mPoena, anoe ri Tominibocht babanja.

Ri sambalikoe boejoe bangke se'e laoe rato aono modede

oengka ri Oetara lo'oe ri Salatan. To'onja: Tawaelia, Napoe,

Besoa, Bada, Leboni pai Rampi. Sa'e kodi, ewa1awaelia,

Leboni, Rampi; tatogo bangke,2 anoe bangke mpodago:

Napoe. Pai naka re'e ndato aono se'e, maka boejoe maombo.

Lindoegi poea poe'oenja pai nakaombo ntana, Pai naka

re'e lindoegi, lawi ri ra lino se'i wajaoe apoe maria; apoe

setoe ewa laboe moili; ane molengko apoe ri ra ntana,

molindoegimo. Ntje'e pai naka re'e bara tesangkoedja

mbaka anoe laoe oeë marameda mesoewoe ri tana pai

laoe solo, joenoe noe apoe ri ra ntana; sambaka ri Tawaelia, to'onja Sapoeloi, sambaka ri Bada, to'onja Tomowoo.

Sangaja2 nadadoe noe baoela kare'e ntjolo setoe, maka napokono kodjo madjilati solo, napomaboko. Maoe kita taoe

tapopakoeli wo'oe solo se'e.

Wa'a ndato se'e mosisala wo'oe kandatekanja ri wawo

ntasi. lawaelia 1100 Meter, Napoe iooo Meter, Besoa

1200 Meter, Bada 700 Meter, Rampi 1100 Meter, Leboni

1000 Meter. Mewali tana Bada anoe wailo'oe, kobelaanja

oeë poera2 ndjairia kandjo'oenja. Ri pontepoe'oe ngkaombo

ntana setoe bara boeke2 oeë ri wa'a ndato se'e, ewa rano;

paikanja bare'e naowe2 oeë moili mangkaesi boejoe; moili

oeë poera,2 mangaoemo tana; podo koronja bare'e paja.

Laoe ri Napoe sambaka anoe bare'e malai2 oeë, sangadi

poreme bangke nepa mangaoe; to'onja: Rano, ndjairia

pantima2 nTo Napoe booe.

Samba'a dja djaja oeë ane mampoilika oeë poera2 anoe

ri lemba aono se'e, ntje'emo Koro nTawaelia. Samba'a2

koronja toedoe ri tasi, paikanja maria to'onja. Pai ndapapoto'omo: Koro nTawaelia, maka mosoe ri Tawaelia matanja. Matanja se'e ri rano kodi tondo Oetara lemba

nlawaelia. Toedoemo koro oeë se'e ri lemba nTo Napoe

tondo Barat, Tamboea to'onja. Djela ri tana Napoe ndapapoto'omo Owai Bohe bara Owai Kaia. Polioenja ri tana

Napoe naworo boejoe maria anoe ri ojo Napoe pai Bada,

ndjairia Deanta to'onja. Toedoe wo'oe ri Bada, Belante to'onja.

Poeramo napalaika tana Bada, Koro to'onja, rantani djela

ri tasi napapoto'omo nTo Mene Lariang. Bangke ntoe'oe

ndjairia, maka maria oeë anoe meroentjoe ndjairia.

Mewali ane tapewoelemo mpodago ri pata pelindja

ngKoro nTawaelia, tongawa oengka ri Oetara poilinja

ndjo'oe ri Salatan, rantani toedoe ri Bada. Ndjairia bare-

'emo djadji ndjo'oe ri Salatan, maka lemba ri Leboni pai

Rampi ndateka. Kobelaanja napepali djajanja tondo Barat,

naworo boejoe, moroemoekoe kodjo poilinja.

Podo ananja anoe bangke2 da taimba se'i: Ntongo ri

Tawaelia, bare'epa re'e ananja anoe bangke. Djela ri Napoe,

Koro Pembalaa, Koro Wanga pai Koro Malami, anoe

bangke2 tondo ri Barat. Koro Hamboe, Koro Kalae, Koro

Pembangoe pai Koro Oerana, anoe bangke2 tondo Timoer.

Samba'a koro oeë bangke anoe ndawote ane ndjo'oe ri

Besoa, Koro Rompo to'onja. Nepa meroentjoe wo'oe Koro

nTorire, anoe nakoni2 nTo Besoa oeënja. Maria koronja

anoe oengka ri tondo Salatan ri Oetara poilinja, nepa

meroentjoe ri Tawaelia. Toedoe ri Bada re'e wooe koronja

bangke, K. Malei, meroentjoe ndjairia. Moawe2 pai Koro

nTawaelia poilinja, paikanja toedoe ri Bada naomponi noe

boejoe, kobelaanja mewaenggo ri Oetara, meroentjoe

ri Tawaelia. Poeramo nalioe ngKoro nTawaelia pomberoentjoe se'e, nepa meroentjoe wo'oe Owai Rampi ndjairia,

anoe radoea panganja: sampanga oengka mai Rampi,

sampanga oengka mai Leboni. Owai Rampi see oengka

mai Salatan ndeki Oetara poilinja. Maka nadadoe lemba

ri Bada anoe laoeka kare'enja.

Lemba aono se'e paka pada samalele. Malaa kadjoe, podo

teasantoboe katoewoenja ri lemba se'e. Panto'o ntaoe toe'a:

Ntongo masae owi sangaja2 jopo bose wo'oe ri lemba se'e,

paikanja re'e baoela bangke samba'a, i Lelemboenga to'onja.

Pojoekoe2nja ri Tawaelia, ri Napoe, Besoa, Bada pai nakamate ngkadjoe poera,2 podo ewo toewoe.

Lelemboenga se'e anoe mampomoelika baoela sondo,

nato'o ntaoe, pai naka maria baoela ntaoe se'e. Paikanja

kamontjonja madago pangkoni mpinatoewoe, pai naka

maria baoela ntaoe setoe. Sangaja wo'oe anoe maria ri

wa'a lemba se'e, ntje'e njara. Bare'epa masae owi nakeni

ngKoempania njara laki Soembawa ndjairia. Moeli njara

se'e paka madago ta'anja pai bangkesi wo'oe.

Mewali njara se'e da napomasoegi ntaoe se'e. Lawi

djamaanja bare'e ntani mewali2 owi. Poera2 lemba se'e

bare'e ntani maboko tananja, podo teasantoboe anoe madago ndapolida. Lawi naintjani ntaoe se'e molida oengka

iowimo. Bare'e manoro bara oengka ri sema kalo'enja

molida. Bara napatadaki nTo Sigi. Paikanja masae2 napokalente ndaja n JTo Napoe molida, maka madoedoe gaga

napalai ka tananja da ndjo'oe mo'iwali, bara moweloea,

mampepali soga pai laoero. Bare'e nakoto mbe'a molida.

Kobelaanja napalaikamo rato, mododoha ri boejoe, anoe

ri sori ndato, nakadago mpobonde2 ndjairia. Paikanja kadjela

ngKoempania marosomo moeni poera2 taoe molida.

Sangaja wo'oe anoe napomasoegi ntoempoe lemba aono

se'e, ntje'e woejawa. Woejawa narata ntaoe se'e ri koro

oeë. Maria koronja kalaoe mboejawa. Ane ndapepali woejawa, sangaja2 ndapare'e rioenja doela kadjoe, anoe bare'e

ntani looeka rajanja, dja ewa doekoe; paikanja mobalamba

ri tongonja. Ri wawo doela se'e ndadika rangi'i bara tana

anoe mogalo woejawa. Nepa naome ri oeë moili. Sakodi

dja paomenja, mewali wa'a ndangi'i pai tana napoilika

noe oeë, woejawa anoe manee meta'a ri pobalambanja.

Woejawa setoe masiwoe-siwoe, ndawoentja ri woejoe aio

nepa ndapobaloe ri wiwi ntasi. Anoe ewa kanee noe doi

manoe santoebi olinja f 2,50. Taoe ri lemba aono se'e lo'e

mpodago palenja moëna kapipi pai morando inodo. Tebambari kodjo kalo'e ntaoe se'e morando. Lo'e wo'oe we'a

mondjaoe lemba, maria ngaja ajapa napataka pai nakanggori sangkani lionja.

Ane da rajata da ndekoe mampeole lemba aono se'e,

oengka ri Poso aopo djaja anoe da taloeloe.

Samba'a mandake oengka ri Poe'oe mBoto ndeki Koro

ngKalaena ri Rato. Oengka ndjairia djela ri Leboni.

Samba'a wo'oe tepoe'oe ri Rano tondo Oetara ri koro oeë

kodi, lokeimboe to'onja. Sawi ri wawo boejoe, mobaloengke ri Koro Malei. Mandake wo'oe, mobaloengke, toedoe

ri Bada.

Samba'a wo'oe Djaja mPebolai to'onja. Oengka ri Waroë

mobaloengke ri Poena, nepa mandake. Kaparinja djaja

se e maria ngkani mandake, mobaloengke, nepa djela ri

Napoe. Pai ndapampoto'o Djaja mPebolai, maka masae

owi re'e mokole ri Mowoemboe, i Tabaloemore to'onja,

morongo ri Napoe. Ri popawawa ntaoe, djaja se'e anoe

naloeloe, pai nakare'e nto'onja Djaja mPebolai. Nepa samba'a

wo'oe ri Kasigoentjoe pandake, toedoe ri Napoe. Djaja

tatogo anoe ndaimba rioenja mapoe teasaojo, bare'e maria

taoe maloeloe. Podo djaja oengka ri Kasigoentjoe, ntje'e

sangaja2 lore paloeloe ntaoe. Maka ane djela taoe moweloea, taoe mobaloe,2 sangaja2 tasi nadadoe, maka ndjairia

kare'e nto pobaloe.2

Poera2 djaja se'e mapari ndapelindjaka, maka maria

pandakenja, pai bare'e wo'oe madago taoe mampelamba

njara, kobelaanja poera2 ngaja dja ndakojo waindekoe.

Ntje'e pai naka bare'e ntani mewali mobaloe2 ri lemba

aono se'e. Ane taoe se'e mampepali doi, lo'oe mampemosoeki tasi nepa ndjo'oe marapa laoero, bara mampepali

soga, bara mekisaro ri taoe mokajoekoe. Kagasi ntaoe se'e

malai,2 pai naka re'e anoe manjanja maroo-roo ri tana

ntaoe, kobelaanja bare'emo napokono mewalili ri tana

mpebete ntanoananja.

Ntje'e pai nakaria ntaoe oengka ri lemba aono se'e anoe

mampeari lipoe ntaoe ntaninja. Mosoe ri baba mPoso

re'e lipoe nTo Besoa. Salipoe ri Kasigoentjoe lipoe nTo

Napoe, ri Boejoe mPondoli lipoe nTo Bada. Maria wo'oe

lipoe ntaoe setoe ri tana nTo Mene, ri Paloe, ri Todjo,

ri Soemara, ri Loewoe.

Ri ojo lemba aono se'e, sangaja2 re'e wo'oe djaja. Oengka

ri Le~boni re'e djaja lo'oe ri Waiboenta, ri tondo Salatan.

Oengka ri Bada re'e wo'oe djaja maloeloe wiwi ngKoro,

anoe da lo'oe ri Banasoe, ri Koelawi, lioe2 ri tasi ri Paloe.

Ri Besoa re'e wo'oe djaja anoe da toedoe ri Koelawi.

Oengka ri Woeasa (ri Napoe) re'e djaja ri Lindoe, ri boejoe

Roremaa kandjo'oenja. Ri Tawaelia radoea djaja: samba'a

maloeloe Koro nTjopoe toedoe ri Sigi, samba'a maloeloe

Koro nTambarana toedoe ri tasi Tomini.

Poera2 djaja setoe sangaja2 mapari ndaloeloe. Pai malaa

wo'oe naloeloe ntaoe, maka Koempania anoe mamposongkaka taoe setoe, ri Paloe kare'enja. Podo Leboni pai

Rampi naposongkaka ngKoempania ri Loewoe.

Maranindi kodjo raoa ri lemba aono setoe. Lawi taintjani kakondate2ka boejoe, kakomararanindi raoanja.

Mowoero nakoelamoeti noe limoe wa'a lemba se'e. Bare'e

ronga napalaika noe limoe, maka sape2 boejoe lemba se'e.

Sangadi tinti 8 bara tinti 9 mara moeni jangi. Paikanja

marimbo ngojoe, santempo oengka tondo Salatan kama'inja,

santempo oengka tondo Oetara.

Karanindi ntana se'e pai nakabare'e wo'oe napokono

ngkajoekoe pai tabaro. Toewoe jaoe kajoekoe, paikanja

bare'e mowoea. Kobelaanja nato'o ntaoe toe'a: Ane mowoea

kajoekoe, da measa, da rata sagala.

Ewantje'e se'e mamongo bare'e napodjo mowoea. Wa-

'anja ri Bada pewali ngkajoekoe, maka tana se'e bare'e

ntani maranindi ewa joenoenja, podo 700 M. kandatekanja

oengka ri wawo ntasi.

Karanindi ntana se'e pai naposisala mpewali mpae; ane

ri lemba ri boejoe, sangaja2 7 mboeja nepa madago ndapota; ane ri Poso te 5 mboeja matasamo pae.

Karanindinja se'e pai naposisala mpoedjoe ngkoro ntaoe,

pai popoedjoe ntaoe anoe ri lemba anoe marameda raoanja.

Topi mbe'a sangaja2 natoemboli, pai motapi2 nakaramoe;

sangaja2 molemba makoemba we'a, bare'e malimoeoe naepe.

Karanindi ntananja pai naka ntaninja pobanoea ntaoe

sindate. Bare'e narindi banoeanja, kasonja sangaja2 meroentjoe ri djoia. Mewali atanjamo se'e anoe naporindi, mawengi raja banoea ntaoe se'e; ane nato'o ntoempoenja da

nakareme sakodi raja banoeanja, natoengkebi sakodi dopi

ata napesoea ndeme. Kabare'enja re'e tabaro, wa'anja wojo

pai dopi ndapoata. Rapoenja ri tongo banoea, nakadago

da napemosoeki ntaoe ri ra banoea poera,2 maka langka

ngkajore paka mosoe ri wiwi ndjoia. Paikanja wawase'e

bare'emo nawai ngKoempania mampowia banoea ewase'e;

sangaja2 ndarindi. Karanindinja wo'oe ri lemba se'e pai

nakabare'e ronga todjo melindja taoe, maka bare'e ronga

toemboe ini.

Wawase'e da tapaoemo lemba samba'a samba'a, maka

salemba sangaja taoe anoe mampeari, mosisala wo'oe basanja. Podo To Bada pai To Besoa anoe moawe2 basanja.

Ewantje'e se'e basa nTo Rampi, To Rato pai To Leboni.

To Tawaelia mobaria basanja, maka moeli nTo Pajapi taoe

setoe. Maka nato'o laolita ntaoe toewoe rioe: Palai nTo

Pajapi oengka ri Masooe, mosoe ri Koro mPoena, da

malai ndjo'oe ri Sigi, re'e we'a samba'a mosoemo da poananja. Kabare'enja nakoto melindja, napalaikamo wa'a

joenoenja ri rato nTawaelia, sangkani2 pai langkainja.

Re'e paoe ntaoe setoe nato'o: Bare'e maja maria taoe

ri Tawaelia se'e; ane jabi saatoe, da opi taoe. Paikanja

bare'e montjo paoe setoe. Maka sa'e To Tawaelia molipoe

ri Napoe, maka lipoe ri Tamadoeë paka si'amo. Tongo

iowi re'e lipoenja ri boejoe, Bola to'onja. Paikanja kadjela

ngKoempania maroo-roomo taoe se'e ri rato, bare'e lawa

oengka ri lidanja. Rato ri Tawaelia bare'e bangke. Karatenja oengka ri Oetara ndjo'oe ri Salatan 3 K.M.; kabininja podo 1 K.M. Tongo iowi To Tawaelia napowatoea i

Magaoe ri Sigi. Imba ntaoe setoe 300 taoe.

Bare'e lawa djaja oengka ri Tawaelia djelamo ri Napoe.

Lipoe bangke anoe oejoe rata, Woeasa to'onja, ri Koro

mPembalaa. Tana nTo Woeasa madago, mewali kodjo

pae ndjairia. Ri pontoe mBoeasa bare'epa mabini gaga

rato, paikanja kakolo'oe2 tondo Salatan, kakomabini2

lemba se'e.

Oengka ri Woeasa mopanga djaja: samba'a mompajoa

ndjo'oe ri Watoe Taoe, samba'a ndjo'oe ri Paanto, nepa

mopanga wo'oe: sampanga ri Tamadoeë, sampanga ri

Sabingka, sampanga wo'oe ri Lamba.

Lamba ntje'e lipoe nTo Napoe poera.2 Ndjairia tatogo

lobo ntongo iowi. Samba'a bangke kodjo, Howa to'onja.

Mosoe2 ri Lamba re'e boejoe kodi ri tongo mpada, Pekoerehoea to'onja. Panto'o ntaoe: Pai naka re'e boejoe

se'e, maka ntongo iowi ane mosoesa To Napoe, ndjairia

kasingkandomoenja; ira mpangkoni napasambaka, masae

mewali tana. To'o nTo Napoe kodjo To Pekoerehoea. To

Pobare'e nato'o nTo Pekoerehoea: To Pakoe.

Tongo bare'epa mokoempania, maria jaoe lipoenja.

Anoe masae, ntje'emo Gaa, Peore, Lengaroe. To Napoe

se'e mobara basanja. Bara oengka rimbe'i kama'inja owi,

bare'e manoro. Paikanja manotomo To Napoe se'e maria

ngaja ntaoe galonja. Ndjaoe To Tawaelia (To Tamadoeë),

ntaninja wo'oe To Lamba; ndjaoe moeli nTo Pobare'e

(ri Sabingka), ntaninja To Woeasa.

Ntongo masae owi re'e wo'oe To Hoekoe, paikanja

ntje'e melimbamo ri Besoa, maka ri Lempe polipoenja.

Sandjaja pai naka mogalo kodjo To Napoe, maka po'iwalinja owi maria taoe natawani, nakeni ri tananja, napaporongo ndjairia, kobelaanja moelinja To Napoe wo'oe.

Bare'epa djela Koempania, To Napoe mepoeë ri Magaoe

ri Sigi. Toentoenja ewase'i: Ma'i To Sigi mampo'iwalika

To Napoe. Woeasa rioenja nale'o, nepa naoengkoe wo'oe

Lamba. Maroso kota ri Lamba. Makodje mokole nTo

Napoe, anoe ndapapoto'omo i Goema ngKoana, maka gose

si'a. Kakodje ntaoe se'e, pai nakatetoemba nTo Sigi, meoeranaka. Bare'epa mewalili To Sigi, mate i Goema ngKoana,

natangisi ntaoe poera.2 Nadongemo nTo Sigi matemo

mokole nTo Napoe anoe makodje, ma'i moeni maoengkoe

Lamba. Paikanja kono ndjairia toewoe moeni i Goema

ngKoana, membangoe, natima penainja pai kantanja, lo'oe

mombetoto pai To Sigi, tetoemba wo'oe taoe se'e.

Paikanja palainja oengka ri banoea, nato'oka wa'a ndja'inja:

Ndijoejoemo alikoe. Kadjelanja moeni ri banoea, nakita

bare'e najoejoe ntaoe alinja. Ntje'e pai napotoeroe moeni

ri alinja, nato'o: Jakoe da matemo lioe,2 maka bare'e ndijoejoe

alikoe, wa'anjamo koeto'oka komi: da mepoeëmo komi ri

Sigi. Oengka ndjairia matemo kodjo. Ntje'e pai napepoeëmo kodjo nTo Napoe ri Sigi. Woejawa, baoela pai

taoe pepoeënja.

Woekoe i Goema ngKoana naparijoemoe nTo Napoe,

naloë2 ri ara ntoto lobo Howa. Ntongo bare'epa mokoempania To Napoe, ane ndjo'oe monga'e, sangaja2 mobolobiangi (motonaa) rioenja ri woekoe i Goema ngKoana,

da napaintjani, bara da morasi bara bare'e. Ane poera

mompaoe pai ndapetasoka tojoe manoe pai molengko

kare'e mboekoe, nato'o da madago pelindjanja.

Magasi To Napoe malai monga'e ntongo iowi, teasaojo

mojoenoe2 pai To Besoa. Pagonja ri tana Poso kandjo'oenja. Bare'e re'e lemba nTo Pobare'e anoe bare'e naoengkoe

nTo Napoe. Masae bare'emo ntani manjanja taoe se'e

modjamaa, podo manjanja ri po'iwali, pai napenangi,2 maka

ntje'e anoe napotetalaka. Maekamo taoe ri tana Poso.

Kobelaanja ane toedoemo wo'oe To Napoe, merapi bara

noendjaa, sangaja2 nawai ntaoe. Samba'a mokolenja anoe

makodje, ntje'e Oema i Soli.

Ri taoe 1905 djelamo Koempania ri Poso, nato'oka

Oema i Soli: sangaja2 To Napoe da me'oeroe ri Koempania. Bare'e napokono Oema i Soli Koempania, ntje'e

pai napasoko ngKoempania To Napoe bara tesangkoedja.

Se'i wo'oe mandake soerodado ri Napoe, bare'e re'e taoe

meewa. Oengka ndjairia naepemo Oema i Soli panangimo

To Napoe, pai nape'oeroemo wo'oe ri Koempania. Samba'a

joenoe ngKoempania, Assistent lantinja, nadika ndjairia.

Masae, meewa dja Oema i Soli, maka bare'e nalinga

songka ngKoempania. Ntje'e pai napampokaoe ngKoempania taoe da ndekoe mantjoko Oema i Soli. Ri pantjoko se'e mewalimo pombetoto; ndjairia matemo Oema

i Soli pai joenoenja bara tesangkoedja, mate wo'oe soerodado sa'e. Oengka ndjairia rodomo taoe, naloeloemo songka

0 2

ngKoempania. Wawase'e ndatemo Pandita pai Goeroe bara

tesangkoedja, anoe mampaposikola taoe ri lemba aono se'e.

Karia nTo Napoe wawase'e 3300 taoe.

Djaja oengka ri Napoe ndekoe ri Besoa maloeloe koro

nTawaelia (Deanta) to'onja. Oengka ndjairia ndawote Koro

nTorire ri babanja. To'o ntana se'e: Ara. Oengka ri Ara mandake djaja,maka re'eboejoebangkeriojongKoro nTawaelia

pai Besoa. To'o noe boejoe se'e: Toewo. Tana Besoa tondo

Barat boejoe bangke se'e kare'enja, Koro nTawaelia tondo

Timoer palainja.

Lemba ri Besoa bare'e wo'oe bangke ewa Napoe. Maka

karate ndato ri Napoe 25 K.M. pai kabininja ri pontoe

Lamba 9 K.M. Rato ri Besoa podo 6 K.M. karatenja,

5 K.M. kabininja. Pai nakare'e nto'onja: Besoa, maka re'e

lipoenja masae owi Besoa to'onja. To Besoa wo'oe maria

mbaka oengkanja, maka taoe ri Hanggira ntaninja, taoe

ri Doda ntaninja, taoe ri Lempe ntaninja. Kakodi ntananja

se'e pai napombemosoe2 lipoenja. Podo alima lipoenja

masae: Doda, kare'e mokole nalanti ngKoempania, Bariri,

Rano, Hanggira pai Lempe. To Besoa madojo modjamaa.

Koronja anoe mampoilika oeë ri Besoa, Torire to'onja.

Koro nTorire se'e pai ananja sangaja2 oengka ri Salatan

ri Oetara palainja. Sa'e ana ngkoronja anoe bangke:

Bombai, Loekoe, Kalaena pai Lengi.

Panto'o ntaoe toe'a: Lipoe ri Besoa naoengkoe nTo

Mene, nepa masoea. Taoe poera2 nakeni mpalai ri tananja,

paikanja masae2 nawai mewalili moeni ri tananja. Wawase'e karia nTo Besoa: 2100 taoe.

To Besoa modja'i pai To Bada. Basa ntaoe radoea lemba

se'e moti'ara. Djaja ri ojo Dodo pai Lelio (lipoe anoe oejoe

rata oengka ri Doda) 20 K.M. karatenja. Hantoboe to'o

boejoe anoe nagolili ndjaja se'e. Lemba nTo Bada bare'e

wo'oe bangke; poodjonja oengka ri tondo Timoer ndjo'oe

ri tondo Barat 10 K.M.; kabininja oengka ri tondo Oetara

ndjo'oe ri tondo Salatan 8 K.M. Koro nTawaelia (Belante)

tondo Oetara ndato se'e poilinja. Mosoe ri koronja se'e

bare'e madago tana, paka rangi'i pai watoe, lawi maria

boejoe anoe maanjoe ri tondo Oetara. Paikanja waindekoenja sakodi madago jaoe tana, maria lida napowia nTo Bada.

Ntaninja wo'oe lio ntana se'e, pai Napoe pai Besoa.

Re'e jaoe pada, paikanja maria wo'oe jopo ngoera, ma'ai

kasondo ndjamboe. Ri lipoe ntaoe maria kajoekoe ndapomoeja. Mosoe ri lipoe maria ira eki ndapomoeja, maka

ntje'e ndapoira mpangkoni.

'Lipoe nTo Bada ri rato alima anoe bangke: Gintoe,

Bada mPoe'oe (Bada ngKaia), Boelili, Bomba pai Lelio.

Nepa re'e wo'oe lipoe nTo Bada anoe ri Koro nTawaelia, banjamo ri rato se'i: Lengkeka pai Kageroa to'onja.

Lipoe ri Gintoe mosoe ri kasimboentjoe ngKoro nTawaelia pai Koro Malei. Ri lipoe nTo Bada sa'e sako banoea

teasamba'a moto'o. Poe'oenja pai naka wase'e: Rioe2nja

mododoha To Bada. Mo'iwali, maekamo rajanja, tepasambaka taoe, molipoe. Paikanja to'o dodohanja nalimba

wo'oe ri banoeanja ri lipoe. Karia nTo Bada wawase'e:

5650 taoe.

Ntongo bare'epa mokoempania, bare'e ntani manoro

pepoeë nTo Bada. Tesaojo mepoeë ri Waiboenta, tesaojo

ri Sigi pai Paloe. Oejoe ngkadjela ngKoempania, oengka

ri Paloe kama'inja. Bare'e bara meewa To Bada, lioe2

me'oeroe. Rioe2nja Petoro ri Malili mamposongkaka taoe

se'e, masae ndalimbamo ri Poso.

Re'e dodoha nTo Bada anoe ri tongo lida potoendanja,

to'onja: Bangkekaoe. Oengka ndjairia kandekoe ndjaja ri

Leboni pai ri Rampi. To'o boejoe anoe ri ojo Bada, Rampi

pai Leboni: Tamampapoe, pai kandatekanja ri wawo ntasi

1900 M. Maria soga ri wawo boejoe se'e, paikanja bare'e

natima ntaoe, maka lawa gaga panteo.

Ri rato anoe ri sambali boejoe se'e re'e koro oeë Leboni

pai nakare'e nto'o ndato se'e: Rato Leboni. Saga'a rato

se'e re'edja jopo bangke, saga'a pada. Sawia2 kandateka

ndato se'e pai kandateka ntana Napoe (iooo M.). Bara

tesangkoedja dodoha nTo Leboni, paikanja lipoe ntoe'anja

Leboni wo'oe to'onja.

Rato ri Rampi bare'e ntani bangke; maria laboe narata

ntaoe ndjairia. Lipoenja Lamboe to'onja.

To Leboni pai To Rampi modja'i, paikanja bare'e ntani

modja'i pai To Bada. Ntaninja kodjo basanja, mohaoea, pai

mosisala wo'oe lio ntaoe se'e pai lio nTo Bada. Maria taoe

kesowo ri Leboni. Ndato'o: Ane ndainoe oeë ri koro oéë

samba'anja, sangaja2 toewoe sowo ndjairia.

Tongo bare'epa djela Koempania, To Leboni pai To

Rampi mepoeë ri Loewoe. Wawase'e naparentamo ngKoempania ri Malili.

Boejoe bangke anoe ri tondo Salatan tana Leboni, ntje'e

maojoti koro oeë anoe moili ri Koro, pai anoe moili ri

Koro mBaiboenta (Baeboenta).

Sangajapa anoe bare'epa kono tapaoe. Ri Tawaelia,

Napoe, Besoa, Bada, maria watoe anoe nata'a ntaoe,

lionja ewa lio ntaoe, sa'e we'a, sa'e toeama. Nepa re'e

wo'oe watoe ndata'a ewa tabo bangke: Kalamba to'onja.

Ndjaoe wo'oe toetoenja. Nepa re'e wo'oe nontjoe ndata'a

ri watoe.

Bara tesangkoedja mbaka naparomoe ntaoe maria. Banja

taoe anoe mampomoelika taoe toewoe se'i,2 anoe toempoe

mbatoe setoe poera.2 Sangajanja wo'oe taoe anoe toempoenja. Paikanja kadjela ngkai pai toe'a ntaoe toewoe wawase'i, napo'iwalika toempoe mbatoe roo. Meoeranaka toempoe

ngKalamba rata ri Bada; ndjairiamo kapoeranja. Toeamanja napepate noe ngkai ntaoe toewoe se'i,2 we'anja

naporongo. Ntje'e pai naka ntaninja lio nTo Bada pai lio

nTo Besoa pai To Napoe.

Taoe toempoe ngKalamba se'e sangaja2 oengka ri sambali ntasi kama'inja. Kalamba se'e jowenja ewa sosoronga

(parawa), padika woekoe ntaoe mate.

I I . Soeo ntasi ri Paloe.

Tondo Barat tana Celebes kare'e ntasi anoe maojoti

tana Celebes pai tana Borneo. Tasi se'e re'e soeonja bangke

anoe ndapapoto'omo soeo ntasi ri Paloe. Maka ri tando

ntjoeo se'e kare'e noe lipoe Paloe, anoe „tanta'i" posokinja,

maka lawi tanta'i ntjoeo.

Ri wobo ntjoeo se'e kare'e lipoe Donggala. Ndjairia

kare'e ntjaroe ngkoro ngKoempania, i toea Assistent

Resident, anoe mangkekeni tana Celebes ri tongonja.

Alima toea anoe ndalanti mangkekeni tana Celebes ri

tongonja poera2 : ri Donggala samba'a, ri Paloe samba'a,

ri Toli2 samba'a, ri Parigi samba'a, ri Poso samba'a.

Lipoe ri Donggala banja lipoe ntaliwanoea. Karia ntaoe

ndjairia To Boegi, pai re'e wo'oe bara tesangkoedja ngaja

taoe rata. Pai napampolipoe ntaoe tana setoe, maka madago

posompo ngkapala ndjairia. Maoe bangke ropo ri tasi,

bare'e wo'oe ndaepe ri Donggala. Ri tando ntana kare'e

Donggala se'e nadikamo ngKoempania lantera bangke

samba'a. Mawengi ndatoetoeni, da napangkita ntadoelako

ngkapala apoe, boi sore ri watoe.

Poera2 tana anoe ri vviwi ntasi ri Paloe tana Kaili

to'onja. Paikanja lembanja tatogo.

Samba'a lemba Banawa to'onja. Mokolenja maroo2 ri

Donggala, maka lipoe se'e koeasanja wo'oe. Tana anoe

ri sambote ntjoeo ri Paloe sangaja2 si'a wo'oe mangkekeni saga'a.

Tondo Timoer ntasi ri Paloe kare'e lemba Tawaili,

samba'a wo'oe mokolenja. Samba'a lipoenja Tawaili, nepa

Mamboro pai Oeani. Lipoe Oeani podo lipoe ntaoe rata

wo'oe, karianja To Boegi. Oengka ri Tawaili re'e djaja

bangke megoli ri tasi sambira, Tasi Tomini. Ane magasi

melindja, nakoto ntaoe megoli sandeme.

Ri tondo Salatan ntasi ri Paloe kare'e lemba ri Paloe.

Samba'a lipoenja Paloemo se'e to'onja. Bangke kodjo lipoe

setoe. Kamontjonja maria lipoe tepasambaka pai napewalimo ntjamba'a. Ri lipoe se'e kalaoe baba ngkoronja bangke,

Koro mPaloe to'onja. Wa'anjamo ntje'e koronja bangke

anoe meroentjoe ri tasi Paloe. Maria jaoe koro oeë tondo

Barat pai tondo Timoernja, paikanja paka kodi, maka lawi

mosoe mpodago boejoe ri tasi.

Koro mPaloe lawa kodjo oentoenja. Kamontjonja tatogo

koro oeë tepasambaka mampapewali Koro mPaloe: Koro

Mioe, Koro Goembasa, anoe oengka ri Rano Lindoe

kama'inja, pai Koro nTjopoe anoe mosoe ri Tawaelia oentoenja. Pokasimboentjoe ngkoro oeë tatogo se'e mosoe

ri lipoe kodi samba'a, to'onja Sakidi. Oengka ri lipoe se'e

madagomo ndadoeangani Koro mPaloe rantani rata ri tasi.

Oengka ri Donggala re'e djaja bangke maloeloe wiwi

ntasi ndjo'oe ri Paloe. Oengka ndjairia tepilesaka wo'oe

kandjo'oenja tondo Oetara, nalioenaka Tawaili, dja wiwi

wiwi ntasi naloeloe.

To Kaili maria kodjo; bare'e bangke ojo lipoenja, pai

bangke wo'oe wa'a lipoenja se'e. Wawase'e Isilamoemo

poera.2 Re'emo bara tesangkoedja mbaka pampekiwangoe

ngKoempania banoea mposikola, da naposikola ntaoe

setoe, nakalo'e.

Anoe nakatoewoeka ntaoe se'e,sangaja2 kajoekoenja, anoe

napakangaoe sanganja nepa napobaloe. Tebambari wo'oe

njara nTo Kaili. Pai maria bimba napatoewoe. Lawi bare'e

ntani magasi modjamaa To Kaili. Raja ntoeama da mobaloe,2

we'a lo'e montanoe. Maria salana gili pai badjoe bandjara

anoe oengka ri Kaili kama'inja.

i2. Rato ngKoro mPaloe.

Bangke kodjo rato ri Koro mPaloe, pai bangke wo'oe

sakodi koronja anoe meroentjoe ndjairia, Koro mPaneki

pai Koro Woeno to'onja, oengka ri tondo Timoer kama'inja. Samba'a wo'oe djaja bangke maloeloe rato,2 djela2 ri

Kalawara Napoeti.

Rato mPaloe se'e madago ndapolida. Lawi mariamo

lida ndjairia, paikanja mariamo wo'oe anoe napalaika

ntoempoenja, maka ntongo iowi magasi kodjo mopaiso

taoe anoe maroo2 ri rato mPaloe se'e. Oengka ngkadjela

ngKoempania maria moeni taoe molida.

Tatogo lemba anoe ri poratonja bangke se'e: samba'anja Biromaroe. Mokole ri Biromaroe mangkekeni taoe ri

boejoe anoe To Raranggonaoe to'onja.

Samba'anja wo'oe lemba Sigi to'onja. Kare'e mokolenja

ri lipoe Bora to'onja. To'o noe lipoe bangke anoe ri djaja

bangke kare'enja: Sidondo, Sibalaja, Pakoeli.

Samba'a wo'oe lemba Dolo to'onja. Koeasa noe mokolenja tondo Barat Koro mPaloe. Lipoenja anoe bangke Dolo,

Baloease pai Bangga to'onja.

Ri Lemba tatogo se'e podo mokole (magaoe) ri Sigi

anoe bangke mpodago ntongo iowi. Maria kodjo taoe

nakekeni. Djelamo To Sigi ri tana nTo Napoe, napo'iwalika taoe se'e, nanangi. Karia ntaoe anoe maroo2ri boejoe

sangaja2 i Magaoe ri Sigi anoe mangkekeni. Paikanja

oengka ri kadjela ngKoempania nalapasakamo.

Ntongo iowi mokole sé'e re'e joenoenja bara tesangkoedja

taoe ndalanti, mamposiposongkaka palilinja. Re'e Aroe

Malolonja anoe naposaroe ngkoro mokole, ane madodo;

re'e Pabisaranja, anoe ndjo'oe2 napokaoe mokolenja, re'e

Djooegoegoenja anoe mampakoroka kara-kara ntaoe; re'e

Galaranja anoe napowiti mokolenja. Paikanja wawase'e

bemore'e taoe anoe ndalanti ewantje'e.

Nepa re'e wo'oe tana sambaka ri jombo ngKoro mPaloe,

anoe Kalawara Napoeti to'onja. Re'e To Balanda mangkeni

To Djawa anoe kaasi-asi bara tesangkoedja ri tana setoe.

Nepa napowia ntaoe se'e lida naka re'e da nakatoewoeka.

To Sigi, To Biromaroe, pai To Dolo saga'a mesoeamo

Isilamoe, saga'a ntongo topolamoa. Wawase'e re'emo To

Balanda anoe mangkeni Noentoe ngKatoewoe pai naka

re'emo nTo Masehi ndjairia.

13. Lore nTana Kaili.

Ri tana anoe tapaoe roo maria taoe meari ri boejoe.

Ri tondo Barat To Pekawa pai To Rioe: oeë anoe nakoni

ntaoe se'e poera2 ri Koro mPasangkajoe peroentjoenja.

Koro oeë se'e ri tasi Makasar kandjo'oenja. Ri tondo

Timoer kare'e nTo Raranggonaoe pai To Paloio. Oeë

mponomboenja sangaja2 ri Koro mPaloe poilinja.

Sandeme pelindja ntaoe oengka ri Sakidi, sawi ri tana

Koelawi. Bare'e ntani bangke rato ntana Koelawi se'e,

paikanja lo'e kodjo To Koelawi mampowia lida, ewa edja

bangke potoeka2nja ndekoe ri apa boejoe. Koronja anoe

maoeësi wa'a lida se'e tatogo, paka meroentjoe ri Koro Mioe.

Rato ri Koelawi 550 M. ri wawo ntasi kandatekanja.

Natolilimi boejoe sape2 Tondo Timoer boejoe Sibaronga,

tondo Barat boejoe mongkodo2 anoe maga'a wa'a ngkoronja anoe moili ri Tasi Makasar pai anoe moili ri Tasi

Paloe. Tondo Oetara kare'e boejoe Morni. Ri kadjela

ngKoempania, ri boejoe Momi se'e peewa nTo Koelawi

ri soerodado. Natolilimi ntjoerodado boejoe Momi se'e,

nepa nasoea tana Koelawi.

Ntongo bare'epa re'e taoe ri Koelawi, ri Toewa pearinja,

anoe ri ojo nTjakidi pai Koelawi. Samba'a mokolenja

ndjo'oe moasoe, djela ri rato ngKoelawi, molipoe ndjairia.

Lipoe ntoe'a nTo Koelawi Lemo to'onja, paikanja lipoe

se'e nageromo noe lindoegi ri ta'oe 1909; oengka ndjairia

bare'emo ndapeari. Lawi maria ngkani molindoegi ri tana

Koelawi, tongawa mosoe apoe ri wawo ntana, maka maria

mbaka kare'e oeë moleke pai solo. Polipoe nTo Koelawi

poera2 ri wawo boejoe anoe mantolilimi pojombonja. Lawi

maria To Koelawi se'e, pai kodi tananja. Kobelaanja maoe

napari2 molida, bare'e gana paenja. Maria To Koelawi

mampalaika tananja, malai ri salembanja. Sa'e wo'oe melimba ri rato Gimpoe, modjamaa ndjairia. Rato se'e mosoe

ri pokasimboentjoe ngKoro Mewe pai Koro Lariang kare'enja. Lairia wo'oe kare'e baoela nTo Koelawi.

Ntongo iowi tebambari kakodje nTo Koelawi, bare'epa

djela Koempania. Maria lemba ntaoe nanangi. To Koelawi

lo'e maboeboe gala pai mompaloe laboe. Paikanja banja

wo'oe ri tananja kare'e laboe pai gala. Woejawa re'e jaoe,

paikanja karia mboejawa ri To Koelawi oengka ri Bada

kama'inja.

Tana Koelawi se'e bangke jowenja, maka poera2 djaja

bangke oengka ri Tobakoe, Kantewoe, Lindoe, Bada,

Besoa, sowa ndjairia.

Oengka ngkadjela ngKoempania re'e Toea Asitee

(Assistent) meari ri poe'oe ntana Lemo. Pai re'e wo'oe

Pandita djela mangkeni Noentoe ngKatoewoe; re'emo wo'oe

sikola, bara tesangkoedja.

Bare'e gana sandeme pelindja oengka ri Koelawi ndeki

Timoer Laoet, djelamo ri Lindoe. Ri Lindoe se'e kare'e

ndano anoe maliogoe, ewa tojoe manoe lionja. Tondo

Salatan pai tondo Timoer bangke jaoe poratonja. Samba'a

boejoe bangke tongawa tondo Timoer, Ngkilalaki to'onja,

3300 M. kandatekanja. Nato'o nTo Lindoe maria To Lampoe

maroo-roo ndjairia, moeli mbatoea anoe meloso ri Kaili.

Modjamaa, pai maria kodjo djamaanja, bare'e narata ntaoe.

Rano ri Lindoe 1000 M. kandatekanja ri wawo ntasi.

Kadja'anja wiwi ndano se'e paka kelaro; podo tondo Barat

7°

kerangi'i wiwinja. Bare'e ntani lo'oeka rano se'e, pai maria

booe, kosa, masapi. Doeanga nTo Lindoe bare'e ntani

madago katepowianja.

Ri Rano se'e tatogo togongi anoe masiwoe, anoe bangke

sakodi Bola to'onja. Ntongo iovvi maria banoea ndawangoe

ndjairia, paikanja podo ndapeari ane ma'i iwali bara ane

mosoesa taoe. Taoe matenja wo'oe ndawawa ndjairia.

Ntongo iowi ri lipoe Langko kare'e noe mokole bangkenja,

paikanja wavvase'e ri Poero pearinja. Lawi bare'e maria

To Lindoe se'e, bara gana 700 romoenja, sangkani pai

we'anja pai ananja, bara bare'e gana. Maria ngkani taoe

se'e nawembe pai ke'oejapi. Bara tesangkoedja lipoenja ri

wiwi ndano, pai paka masiwoe.

Ntongo iowi rato ri Langko paka lida jaoe. Paikanja

masae2 bare'emo ndapakoro. Poe'oenja be manoto; nato'o

bare'e gana oeë. Oengka ngkadjela ngKoempania molida

moeni To Lindoe, napokaoe ngKoempania.

Tondo Barat Daja pai tondo Salatan ntana Koelawi re'e

lemba aopo. Radoea lemba se'e: Tana nTo Tobakoe pai tana

nTo Lee, mosoe ri Koro Lariang kare'enja. Ane oengka

ri Koelawi ndakoto melindja togo ndeme djela ri lipoe

Towoeloe, kare'e noe mokole nTo Tobakoe. Kewoto kodjo

tana se'e, podo ri wawo boejoe kare'e noe lipoe ntaoe

poera.2 Wa'anja samba'a lipoe anoe ri wiwi ngkoronja

bangke kare'enja, Banggaiba bara Banggai Koro to'onja.

Oengka ri lipoe se'e madagomo ndaili Koro Lariang, rata

ri tasi Makasar (ri tana Mamoedjoe). Taoe anoe lawi ndjairia mampapoto'o koro oeë se'e Koro. Magasi To Tobakoe

moëmbo ri rangi'i ngKoro Lariang.

To Lee ri ojo nTo Gimpoe pai To Tobakoe kare'enja,

karoea nto'onja To Pipi Koro. Sasio lipoenja, paka masiwoe,

podo samba'a lipoe bangke, Tompi to'onja. Ndjairia kare'e

noe mokole bangkenja.

Lemba Kantewoe ri ana ngkoro Mokoë potoendanja,

anoe meroentjoe ri Lariang. Maboko mpodago wa'a ntana

noe lemba se'e, bare'e ngkabongo madago pewali mpaenja.

Djoekoe2 kare'e lida ntaoe. Wa'a ngkaparinja bare'e maria

baoela ntaoe se'e, malesaki lidanja. We'a anoe magasi kodjo

mangkolika tana ri lida. Lipoe ntoe'a ntaoe se'e Kantewoe

to'onja; ndjairia wo'oe kare'e mokole bangkenja. Samba'a

wo'oe lipoenja anoe bangke: Piana.

Samba'apa lemba Banasoe to'onja. Oeë ntana se'e napoilika ngKoro Karangana, anoe ri Lariang peroentjoenja.

Ri wiwi ngkoro oeë se'e re'e djaja mooere djela ri lipoe

Kalamanta. Oengka ndjairia re'e wo'oe djaja djela ri Rampi

pai ri Wono, lipoe nTo Pada Seko. Samba'a lipoe Bokoe

to'onja, mosoe ri Koro Lariang kare'enja. Ndjairia katepasambaka ndjaja bara tesangkoedja mpanga.

14. Parigi.

Ane modoeanga kita oengka ri Poso maloeloe wiwi

ntasi tondo Kasojoa, talioe baba ngkoronja bangke samba'a,

Tambarana to'onja. Oengka ndjairia bare'emo lawa tida

mparenta mPoso pai parenta mParigi, ri lipoe Memboeke.

Samba'a koro oeë bangke ndalioe, Saoesoe to'onja. Ri rato

ngkoro oeë se'e tongo iowi maria dodoha nTo Saoesoe,

wawase'e tepasambakamo ri lipoe samba'a, Saoesoemo

se'e to'onja.

Ane talioemo tando ntana Pondindilisa, djela kita ri

tana salemba anoe Tana Boa to'onja. Ntongo iowi ndjairia

peari nTo Balinggi, paikanja poeramo na'opisaka nTo Parigi

pai To Saoesoe pai nakasoa ntananja. Wawase'e radoea

lipoe ndjairia: Pontoeli pai Toroeë.

Tana Parigi rato bangke ri wiwi ntasi, radoea koronja

bangke ndjairia: Koro Dolago pai Koro Parigi. Bare'epa

djela Koempania, tana se'e naparentamo i Magaoe, ri

7 2

Parigi mPoe'oe pearinja; lawa sakodi oengka ri tasi lipoe

se'e. Bara te 150 nta'oe ovvi re'emo peari ngKoempania

ri Parigi, samba'a kota nawangoe, anoe ndjaoedja wakanja

wawase'e. Ndjairia karoo-roo ntjoerodado bara tesangkoedja.

Samba'a Magaoe ri Parigi tebambari to'onja, Magaoe

Djanggo lantinja. Maroso pangkekeninja tana pai oeë.

Magaoe se'e anoe ndjo'oe ri Tarinate, morapa pai Koempania ndjairia. Ntongo iowi bangke kodjo kateto'o ntana

Parigi, paikanja masae2 teseboemo taoe, maka maria taoe

lanti podo gori mpepokononja napowia pai naka bare'emo

nakoto mpalilinja maroo-roo. Sangaja wo'oe pai nakapongoli

ntaoe ndjairia, maka bara tesangkoedja ngkanimonaperampe

ntjagala.

Wawase'e maroo2 mo Kontorolo (Controleur) ri Parigi.

Laoe wo'oe ri Pombalawo lipoe nTo Manado anoe molida

ndjairia. Laoemo wo'oe lipoe nTo Bali anoe maroo2 molida

se'e. Taoe se'e lawi tebambari polidanja, mewali re'e wo'oe

taoe ri tana Poso anoe ndjo'oe megoeroe molida ndjairia.

Samba'a wo'oe lipoe ri Parigi, Toboli to'onja. Ndjairia

tando ndjaja bangke anoe oengka ri sambalinja (oengka

ri Tawaili) kama'inja.

15. Tana Loewoe.

Tana Loewoe ri wiwi ntasi Bone kare'enja. Tebambari

kodjo tana se'e, maka poera2 lemba nTo Boegi anoe ri

Celebes kare'enja, sangaja2 oengka ri Loewoe poe'oenja,

ewa Wadjo, Bone, Sidenreng. Pontepoe'oe ngkoeasa nTo

Loewoe ri Wotoe. Oengka ndjairia melimbamo Datoe nTo

Loewoe ri Palopo. Samba'a datoe anoe rioenja i Saweri

Gading to'onja. Ntje'e anoe maliwoeki tana Celebes poera,2

djela ri Mori, ri Poso, ri Parigi, ri Paloe. Poera2 taoe anoe

mampeari tana anoe naliwoeki se'i napape'oeroe. Ntje'e pai

nakabangke ngkoeasa i Datoe ri Loewoe ntongo iowi,

maka maria kodjo lemba anoe mepoeë ri si'a.

Samba'a to'o lanti noe datoe se'e: Padjoenge ri Loewoe.

Maka ane re'emo datoe da wo'oe ndalanti, ma'isi poera2

palilinja, maka maoe lawa kare'enja, sangaja2 da rata.

Djela ri reme mpalanti taoe se'e, poedjoe ngkoro ntaoe

toewoe rioe anoe da napake; podo mobaoega. Datoe se'e

ndawawa ri tana anoe bangkala to'onja. Djela ndjairia,

motoenda nepa nabasaka ntaoe wa'a ntjongka ntaoe piamo

anoe nda'oeki ri soera samba'a. Roo ntje'e, nepa ndaboelere

wo'oe pajoe mawaa ri wawo mbo'o i Datoe da wo'oe. Paikanja masaemo pape'ontoka ntaoe ada setoe, maka bangke

kodjo katepowianja.

Ane ndjo'oe mesidoë taoe ri Datoe, maria kodjo ada da

naloeloe: bare'e madago mobadjoe, paoeba da ndapeso'oka

ri lompe ri wawo nggoema nggajanginja. Bare'e wo'oe

madago motali, sangaja2 mosongko.

Bara tesangkoedja joenoe i Datoe anoe mangkadoedoengi

si'a mamparenta wa'a mpalili. Samba'a i Opoe Patoenroe,

ewa toea'i i Datoe si'a, maka ane madjoe'a i Datoe, nasawani. Samba'a i Opoe Pabitjara; ane re'e paoe i Datoe

da naparataka palilinja ri salembanja, sangaja2 i Opoe

Pabitjara melindja. Nepa re'e i Opoe Tomarilalang, ntje'e

kadjela mpalili rioenja; si'a madonge rioe kara2 ntaoe

nepa naparata ri Datoe. Nepa re'e wo'oe i Opoe Balirante;

ntje'e anoe mangasongka mpengaja2 anoe kono po'iwali.

Samba'a wo'oe Opoe Tjaning lantinja, anoe da mantjawani

i Datoe ane mate si'a. Bare'e naowe2 i Datoe mogombo2

pai wa'a Opoe se'e, nakadago ngkandjo'oe mpoparentanja.

Ane mate i Datoe bare'e madago ndapakapia koronja,

ane bare'epa re'e sawaninja.

Ri lipoe Palopo kalaoe i Datoe; bangke lipoe setoe, ri

wiwi ntasi kare'enja. Ndatila radoea lipoe se'e. Santila ri

tana anoe ndateka kare'enja: ndjairia kare'e banoea ngKoempania pai banoea i Datoe, anoe langkanae to'onja. Santila

lipoe se'e napeari ntaoe sondo. Ane djongke tasi, boeke

oeë ri ra lipoe, ane oti tasi loge mantjawani.

Samba'a Toea Assistent Resident anoe meari ri Palopo.

Toea se'e anoe mangkekeni Loewoe, Rante Pao pai Malili.

Ri tana Loewoe se'e radoea rato bangke, anoe naojoti

boejoe Tampoke to'onja. Tondo Oetara pai Timoer rato

bangke se'e kare'e boejoe maria pai ndateka. TondoSalatan

ndato bangke se'e kare'e ntasi Bone.

Bare'e nakoto ntaoe molipoe ri wiwi ntasi mpodago,

maka keloge, nasambori wo'oe ane mepone tasi. Maria

oemala ri wiwi ntasi se'e, sangadi takoende oemala se'e,

nepa tarata tana anoe mapeni, madago ndapolipoe.

Maria kodjo koro oeë anoe oengka ri boejoe kama'inja,

malempo rato bangke, nepa meroentjoe ri tasi. Podo anoe

bangke da taimba: K. Lamasi, K. Rongkong, K. Masamba, K. Kalaena, K. Angkona, K. Tjerekang, K. Oesoe,

K. Malili.

Poera2 boejoe se'e tindo tondo Salatan, paka wana ri

wawonja. Ri rato bangke maria taoe, paikanja ri boejoe

malaa kare'e ntaoe. Sako ri rato bangke se'e maria mbaka

wo'oe bare'e re'e taoe, maka kelaro.

Sangkadjoe djaja bangke napowia ntaoe oengka ri Palopo,

ndeki Timoer Laoet rioe, nepa tepilesaka ri Timoer kandjo'oenja. Ri polioe ndjaja bangke se'e re'e radoea lemba

anoe bangke: Waiboenta pai Wotoe to'onja.

16. Waiboenta (Baeboenta).

Lemba Waiboenta bare'e ntani bangke. Kare'e noe mokolenja ri Masamba, lipoe bangke, maria taoe banganinja.

Maria kodjo lida ntaoe setoe.

Boejoe anoe tondo Oetara pai tondo Barat Masamba

tindo pai ndateka. Maria boejoe meogoe anoe te 3000 M.

kandatekanja ri wawo ntasi. Sa'e to'onja: Boejoe Beloan,

B. Kalando pai B. Komboeno. B. Kalando pai B. Komboeno se'e ri boejoe anoe mongkodo kare'enja, anoe

maga'a koro oeë anoe moili ri tasi Bone, pai anoe moili

ri tasi Makasar. Samba'a koro oeë anoe bangke kodjo ri

tasi Makasar peroentjoenja, Karama to'onja.

Bare'e maria mbaka ri tana ndateka se'e anoe madago

napeari ntaoe. Re'e jaoe poratoznja anoe madago napeari

ntaoe, paikanja paka rato kodi, bare'e re'e anoe ewa rato

Napoe bara Bada kabangkenja.

Sangaja taoe anoe ndjairia kare'enja: To Rongkong

to'onja, maka ri jae pai ri oentoe ngKoro Rongkong

kare'enja. Maria mba'a taoe setoe pai madojo molida. To'o

noe lipoe mokolenja: Kanandede.

Samba'a wo'oe lemba ntaoe, Lemba to'onja, tondo Oetara

Waiboenta kare'enja.

Samba'a wo'oe lemba Rampi to'onja paikanja to'o noe

lipoenja Teleboi. Ntongo bare'epa mokoempania To Rampi

setoe, madoedoe nadjeani nTo Koelawi, pai naka mariamo

anoe mampalaika poratonja, maroo-roomo ri tamoengkoe.

Paikanja wawase'e mewalili moeni ri wakanja. Lemba

Leboni pai Rampi kare'enja ri jae ngkoro oeë anoe mompasambaka pai oeë anoe oengka mai Napoe pai Bada

(K. nTawaelia).

Sangaja taoe To Seko to'onja; Wono to'o noe lipoenja.

Sangajapa wo'oe To Lemo, to'o noe lipoenja: Boropa.

Taoe roea ngaja se'e re'e adanja mangarando koronja,

karianja ri palenja pai witinja anoe narando, pai mainti

petaka noe rando setoe ri koronja, bare'emo majali-jali.

Tebambari wo'oe pontanoe nTo Rongkong, To Lemo

pai To Seko. Maria taoe ndekoe maoli ajapa ri poe'oenja.

Maria wo'oe toempoe ajapase'e ndjo'oe mampobaloe ajapanja

ri taoe salembanja. Porositoetoe bara Poeroetoetoe to'o

noe ajapa se'e. Maria wo'oe laboe ri tana anoe napeari

ntaoe ndaimba roo. Toeama ntaoe se'e poera2 lo'e mompaloe.

Poera2 taoe taimba roo anoe ri boejoe kare'enja, paka

djela mepoeë ri Waiboenta (Masamba), ntongo bare'epa

djela Koempania.

17. Wotoe

Lawi tadonge ri Wotoe oejoe ngkare'e Datoe ri Loewoe.

Ntje'e pai naka bare'e naparenta i Datoe To Wotoe ewa

pamparentanja palilinja, maka lawi modja'i oengka iowi.

I Matoa Bawa Lipoe ri Wotoe sangaja2 moeli i Saweri

Gading, ewa i Datoemo se'e. Pekasiwia nTo Wotoe ri

poeënja ntongo iowi tongawa ri pobanoea i Datoe, maka

sangaja2 To Wotoe anoe napopande kadjoe i Datoe, pai

sangaja2 kadjoe oengka ri Wotoe anoe naporengko banoea

i Datoe, maka naendo dja kare'enja ndjairia ntongo iowi.

Ane madja'amo doeanga i Datoe, To Wotoe anoe da mampare'e sawaninja. Ane mate i Datoe, sangaja2 we'a nTo

Wotoe anoe maena bingka maria, da ndapobingka ri

pongkariani.

Ane roomo banoea i Datoe da wo'oe, sangaja2 mokole

ri Wotoe anoe da mawawanaka i Datoe mepone ri banoeanja setoe. Tongawa dja ndjairia podja'i Mokole ri Wotoe

pai Datoe ri Loewoe.

Bare'e lawa oengka ri Wotoe, mosoe ri Koro Tjerekang

kare'e boejoe kodi samba'a, to'onja Malio. Nato'o ntaoe

toe'a, ndjairia pena'oe i Batara Goeroe oengka ri wawo jangi.

Lipoe ri Wotoe banja ri wiwi ntasi kare'enja, sangaja2

ri oemala.

Ntongo iowi tatogo Matoa bangke ri wiwi ntasi ri Bone.

Samba'a Matoa ri Boeraoe, anoe bare'e bangke tana nakekeni. Samba'a wo'oe Matoa ri Lampina anoe mangkekeni

tana tondo Timoer pai tondo Timoer Laoet, djela ri tana

nTo Mori. Nepa samba'a wo'oe Matoa ri Wotoe, ntje'e

7 7

bangke kodjo tana nakekeni, maka Rompo, Lewonoe,

Lamoesa, Onda'e, Lage, Pebato, paka mepoeë ri si'a.

Pepoeë nTo Lage sangaja2 ndaparata ri poeë ntaoe

poera2 ri Palopo, paikanja bare'e nawai i mokole ri Wotoe

songka i Datoe da ndakeni mpajoa ri Lore, mangalempo

Wotoe, maka poe'oe mpepoeëta kita To Lore ntongo iowi

sangaja2 Wotoe. Ntje'e pai naka re'e mpo'iwali nTo Wotoe

pai To Djaladja. Maka i Baloilo ri Djaladja naposoero i

Datoe ndjo'oe ri Rano. Makodimo raja nTo Wotoe, maka

koeasanja narampa noe Djaladja, pai napampo'iwalika.

Wawase'e maria dja jaoe mokole ri Wotoe, paikanja anoe

ri wawonja Opoe Mandjara lantinja.

To Loewoe oengka piamo lo'emo mo'oeki, kobelaanja

maria soeranja anoe manto'o wa'a laolita ntaoe toe'anja.

Samba'a soeranja bangke tebambari kodjo, La Galigo

to'onja, anoe mantotoraka poera2 laolita i Saweri Gading;

anoe mampomoelika wo'oe i Datoe ri tana Loewoe.

Maria nta'oemo pewali ntaoe se'e Isilamoe. Tebambari

pontanoenja pai poënanja bingka pai ali mpengaja. Bare'e

madojo modjamaa To Wotoe se'e, maka anoe mampakalose,

karia ntabaro ri tananja.Kadja'anja maria taoe se'e motengko

pai moboetoro. Roea ngaja se'e anoe mampakaroegi kodjo

To Loewoe.

Basa nTo Wotoe molaedo, basa nTo Loewoe modee;

mosisala ntano basanja.

18. Saloe Maoge.

Taintjani To Poe'oe mBoto anoe mampeari rato ngKodina,

lawi oengka ri tana Saloe Maoge kama'inja, anoe ri oentoe

ngKalaena kare'enja. Sangaja2 oengka ri Pamona wo'oe

kama'i ntaoe se'e, melimba ri Saloe Maoge. Wata ngKoeme

to'o noe lipoenja anoe masae mpodago. Oengka ndjairia

kakondekoe2 pelindjanja, mooere ri Koro ngKalaena.

Tana ri Saloe Maoge kewoto gaga. Tindo mpodago

wa'a boejoe. Bare'e ngkabongo nato'o ntaoe: soeai pai

katedo ndataka, boi tetandoeli ri ngojo. Madoesoe wo'oe

tana setoe; ane sangkanimo ndapodjamaa, maria mbaka

bare'emo toewoe kadjoe, djamo ewo pai lee anoe toewoe.

Bare'e ngkabongo maria To Saloe Maoge melimba ri

rato bangke anoe tondo winanga ngKoro ngKalaena.

Maria wo'oe anoe melimba ri Rato ngKodina, maka maria

jopo narata ndjairia, pai maboko wo'oe tananja.

Maria jopo ri tana Saloe Maoge pai nakaria ngkoro

oeë anoe marangani Koro ngKalaena. Tondo kaiinja: Saloe

Maoge pai Koro Bentenoe anoe bangke. Tondo kananja:

K. Kana, K. Kaimpo, K. Lawara bara Manioe pai K. Doë.

Pelimba nTo Saloe Maoge tondo ri oentoe ngKalaena,

masae2 djela ri tana sambaka anoe rato; lawi Rato wo'oe

to'onja. Rato se'e lawi napeari ntaoe anoe melimba oengka

ri Leboni. Madago kodjo posintoewoe 11T0 Saloe Maoge

pai To Rato pai naposori ngkatoewoenja. To Rato lawi

magasi molida. Lidanja se'e naoeë ngKoro Djoejoe mPareoe.

Lipoe nTo Rato samba'adja, Kangkelo to'onja.

Lipoe ntoe'a nTo Saloe Maoge anoe bare'emo napolipoe

wawase'e: Tawi, Waliane, Balandai, pai boja maoe bare

'emo ndaimba.

Anoe ntongo ndapolipoe wawase'i: Kawanga, Moengkoe

Lande, Maboengka, Kaoemboe.2

Mokole bangke nTo Saloe Maoge ntje'e Mandjara ri

Wotoe; witi mokolenja Soelewata to'o lantinja, ntje'e ri

Maboengka pearinja.

To Saloe Maoge anoe melimbamo ri Rato ngKalaena

wawase'e ri djaja bangkemo polipoenja: Moengkoe Tana,

Laimbo, Lopi, Malekoe, Walili pai Bajondo.

Mariapa lipoe anoe napeari noe moeli nTo Saloe Maoge.

Anoe bangke, ntje'e Lanosi, Manganaloe, Maranindi pai

Mambotoe. Samba'anja wo'oe Soelewata anoe mangkekeni

taoe se'e. Maria taoe se'e anoe mesoeamo Isilamoe.

ig. Malili pai Noeha.

Tana Malili pai Noeha ri posoeo ntasi ri Bone tondo

Timoer Laoet kare'enja, soeo ri Oesoe to'onja.

Tondo Barat motida pai parenta mBotoe. Tondo Salatan

motida pai Lelewawo, tondo Timoer pai Boengkoe, tondo

Oetara pai tana nTo Mori. Anoe mosoe ri tasi ntje'e tana

Malili to'onja, anoe ri lore ntje'e tana Noeha.

Tana Malili maria kalenenja, anoe mosoe tasi ntje'e

kelaro. Bangke kodjo oemala ntasi ri Oesoe pai ri Malili.

Tana Noeha ndateka poera2 tamoengkoenja; re'e anoe

1400 M. gori ngkandatekanja; paikanja kandekoe noe

djaja ri tana setoe bare'e meroeoe ri 700 M. kandatekanja

ri wawo ntasi.

Ri poboejoe ntana Noeha kare'e ndano alima: radoea

anoe bangke, tatogo anoe kodi. Nepa re'e wo'oe samba'a

anoe ranomo ntongo iowi, paikanja wawase'i otimo oeë-

nja, Rato Weoela to'onja, tondo Salatan Rano Matano.

Rano Matano se'e, bangke sakodi Rano Poso. Kaombo

ntana pai napewalimo ndano se'e. Tongawa dja ri katindo

ntabingkenja. Wawo oeënja se'e 380 M. kandatekanja ri

wawo oeë ntasi. Rano se'e ri tondo Baratnja ma'ai kajomboenja; gori ngkajomboenja 590 M. Tondo Timoer bare'e

lo'oeka, dja gorinja 15 M. Mariamo rangi'i pai tana napoilika ngkoronja pai nakaboekemo lairia. Maria wo'oe togongi ndjairia. Kare'e mpoilinja ndjairia wo'oe; Koro

mPete'a to'onja. Bare'e re'e koro oeë anoe bangke meroentjoe

ri Rano Matano, podo anoe masiwoe. Paikanja maria mata

oeë anoe maboeketi Rano se'e. Samba'a anoe bangke tondo

Baratnja, Matano to'onja, ane basata: Matanja.

Bare'e maria baoe ri Rano se'e, bare'e wo'oe maria

ngajanja. Pai naka pongoli baoe ri rano setoe, maka tindo

gaga tabingkenja pai kewatoe wo'oe; pai naka be madago

poana noe baoe.

Koro mPete'a bare'e madago ndaili, maka madjoli gaga

poilinja, pai maria wata mangalempo koronja. Oeënja toedoe

ri Rano Mahalona. Ntje'e bare'e bangke, maliogoe lionja.

Tondo Baratnja pai tondo Timoernja bangke jaoe porato

ntana. Ntongo iowi rato se'e rano wo'oe. Gorimo ngkajomboe ndano se'e 73 M. Radoea koronja anoe bangke

sakodi meroentjoe ri Rano Mahalona: tondo Barat Laa

Mangka, tondo Timoer Laa Ponso.

Koro oeë anoe mampoilika oeë nDano Mahalona, Tominanga to'onja. Re'e sambaka kopi mpodago djajanja, Poho

nTali to'onja, 1 M. kanawoe oeënja ndjairia. Samba'a

koronja bangke oengka ri Timoer kama'inja meroentjoe

ri Koro nTominanga, koro Lampesoe to'onja. Koronja se'e

mampoilika oeë ndano kodi samba'a, Wawo nTao to'onja.

Ntongo iowi bangke jaoe rano se'e, paikanja wawase'e

djamo sakodi da otimo, maka gori ngkalo'oekanja podo

3.5 M. Bare'e masae da otimo sangkani, maka maria loge

pai rangi'i anoe nateo ngkoronja ri Rano setoe.

Peroentjoe ngKoro nTominanga ri Rano Towoeti maria

panganja. Ri Rano poera2 anoe ri tana Celebes Rano

Towoeti anoe bangke mpodago, radoea pai santongo

ngkani ewa kabangke nDano Poso. Tondo Timoer ndano

se'e anoe majomboe; re'e te 200 M. kalo'oekanja.

Bara tesangkoedja mbaka rato ri wiwinja, pagonja tondo

Timoer; madago kodjo ndapolida. Koro oeë anoe meroentjoe

ri Rano Towoeti bere'e anoe bangke. Wa'anja anoe bangke

sakodi bara tetatogo, mosoe ri Tima mPoe'oe peroentjoenja

ri Rano.

Maria wo'oe togongi ri Rano se'e, paikanja podo samba'a

anoe bangke, Loëha to'onja. Ntongo iowi lairia pangkeni2

taoe mate.

Ri wobo mpoili oeë ndano se'e, mosoeo marate Rano

Towoeti. Djela ri Larono madago modoeanga; oengka

ndjairia bare'emo madago, maka keweramo koronja djela2

ri Woea Ra'oe (Wara'oe). Radoea koro oeë bangke meroe

ntjoe ri koronja se'e: samba'a K. Patingko; ntje'e anoe

mampoilika oeë ndato Weoela; samba'aK.Balambano to onja.

Oengka ri Woea Ra'oe (Wara'oe) madagomo modoeanga.

Bare'e lawa oengka ndjairia re'e wo'oe koro oeë bangke,

Pongkeroe to'onja, meroentjoe ri Koro Malili. Kakolo'oe2

lcakobangke2 koro oeë se'e. Bare'epa djela ri tasi, mokasimboentjoemo pai Koro Tjerekang.

Koro Oesoe se'e lawa jaoe kama'inja, momberoentjoe

wo'oe pai koronja samba'a, Koro Bengko to'onja. Oentoe

Bengko se'e ri Toroekoe mPenai, pai bare'e lawa oengka

ndjairia ndarata oentoe nTambalako.

Re'epa samba'a rano kodi ri boejoe, tondo Barat Rano

Towoeti, Taparang Masapi to'onja. Oeënja moili ri Koro

mPongkeroe.

Roea ngaja taoe anoe mampeari tana anoe tapaoe se'e.

Anoe maroo-roo ri rato ntana mosoe ri tasi, ntje'e To

Boegi, To Loewoe, To Makasar, paka taoe rata. Maria

mbaka polipoenja: Malili, Oesoe, Woea Ra'oe (Waraoe),

Lampea pai Pongkeroe. Ri lore roea mbaka polipoenja;

ri Tima mPoe'oe pai ri Larono, anoe ri Rano Towoeti

kare'enja.

Wa'a ntaoe rata se'e podo mobaloe2 tetalanja, soga

naoli, nawali-mpobaloe moeni ri To Sina pai ri To Balanda. Bare'e re'e podjamaanja. Samba'anja wo'oe mokole

bangkenja ri Malili pearinja.

Mokole ri Noeha wawase'e we'a. Pearinja mpodago ri

Soroako, paikanja re'e wo'oe banoeanja ri 'I ima mPoe'oe

pai ri Malili. Poera2 To Lore naparenta. To Lore se'e

napapoto'o nTo Boegi: To Bela, posokinja: taoe lawa.

Kamontjonja aopo lembanja.

Samba'a To Noeha. Lipoe ntoe'anja ri Noeha tondo

Oetara Rano Matano, paikanja soamo wawase'i. Samba'a

wo'oe lipoenja anoe soa Sokoio to'onja. Ndjairia katepasambaka nTo Noeha pai To Mori. Teroea2 mpoejoe mbengi

katepasambakanja motomoe (mooloe), maria ngaja napombetoloka ntaoe ndjairia. Wawase'e To Noeha djamo

radoea lipoenja: Soroako pai Matano.

Oengka ri lipoe Matano re'e djaja bangke, samba'a

malempo tana nTo Tambe'e, toedoe ri Oesoe. Lipoe

nTo Tambe'e wawase'i: Landangi pai Kawata. Ntongo

iowi mapari katoewoe nTo Tambe'e pai To Matano, maka

bare'e naowe2 nTo Pobare'e mampanga'esi.

Oengka ri lipoe Soroako re'e wo'oe djaja bangke toedoe

ri Malili. Djaja se'e tana nTo Karonsie nalempo. Lipoe

ntaoe se'e: Solonsa, Kaporesa pai Sinongko.

Oengka ndjairia djela kita ri tana nTo Padoë. Taoe setoe

maria mba'a sakodi. Re'e wo'oe djaja bangke anoe ndjo'oe

ri Timoer, mandadoe Tima mPoe'oe ri Rano Towoeti. Poera2

lipoe ri djaja se'e sangaja2 lipoe nTo Padoë: Tabarano,

Leoka, Wawo nDoela, Matompi, Seesee, Towaki. Taoe ri

Balambano mogalo, maka laoe To Rongkong, laoe To

Padoë, laoe To Boegi, maria kodjo ngaja ntaoe.

Poera2 To Bela se'e samba'a2 kama'inja nato'o, maka

gori laolitanja, taoe toe'anja anoe mampomoelika mena'oe

oengka ri wawo jangi, toedoe ri Lasolewai, anoe ri oene

ntana kare'enja.

Bare'e ntani topodjamaa taoe se'e. Kodi2 djamaanja

(bondenja). Ntongo iowi bara bangke jaoe djamaanja. Paikanja re'e anoe mampasalero To Noeha modjamaa, maka

taoe se'e topomontjoe pai topompaloe. Lawi maria kodjo

laboe narata2 ri tananja. Mewali pangkonja pai koeranja

nakeni, napobaloe ri To Mori, naolika pae.

To Tambe'e mampokaeka kama'i2 nTo Pobare'e da

mampanga'esi, ntje'e pai naka bare'e ntani bangke djamaanja. Paikanja anoe mampasalero mpodago podjamaanja,

ntje'e kagasinja mesoga. Sogase'e naolika poedjoe ngkoronja

pai wea anoe nakeni ngkapala apoe.

Karia ntjoga ri Rano Mahalona pai ri Rano Towoeti

tondo Salatan pai tondo Baratnja. Bare'e re'e lipoe mpodago

ndjairia, paikanja ri atoenja taoe maroot. ri wana mesoga:

taoe oengka ri Rante Pao, To Rongkong, taoe kita. Soga

se'e ndapasambaka ri Tima mPoe'oe pai ri Larono, nepa

ndawawa ri Woea Ra'oe (Wara'oe). Sa'e ndakojo, karianja

nda'oelaja ri njara padenge, pateke to'onja. Moatoe njara

ndjairia mangkeni2 padenge, wailo'oe soga, waima'i wea

oengka ri kapala apoe. Woengka eo oli ntjoga anoe

nakeni ngkapala oengka ri Malili ri anoe santa'oe

f 400.000, — .

Wa'a ntaoe rata Isilamoemo. To Bela ntongo topolamoa,

pai re'emo Goeroe Masehi maroo2 ri taoe se'e, mampaposikola ananggodinja.

Saroe ngkoro ngKoempania maroo2 ri Malili, Petoro

lantinja. Bangke kodjo tana anoe nakekeni, maka banja

podo Malili pai Noeha, sangaja2 parenta mBotoe, Masamba

pai lorenja nakekeni poera-poera.

20. Rante Pao.

Ane tatoenggai da ndekoe ri Rante Pao, sangaja2 oengka

ri Palopo da pelindjata, maloemboe boejoe ndateka kodjo,

nepa mobaloengke kita djela ri rato bangke, anoe paka

lida. Maria ri rato se'e pongkoe ntana anoe napolipoe

ntaoe. Samba'a wo'oe koronja anoe bangke, Koro Sadang

(kamontjonja Sa'dan) to'onja, maria ananja wo'oe.

Taoe anoe maroo2 ndjairia napapoto'o nTo Boegi: Toradja,

posokinja To Lore. Pai ndapampapoto'o Rante Pao, maka

ndjairia kare'e ntjaroe ngkoro ngKoempania anoe mangkekeni tana setoe poera.2

Ma'ai kodjo karia ntaoe ndjairia, paikanja kadja'anja

tnongo iowi bare'e naowe2 mo'iwali. Lavvi 17 lembanja,

paikanja bare'e mosintoewoe taoe se'e woengka eo, dja

mombembenawoesaka, tawaninja napobaloe ri Palopo. Ntje'e

pai naka bare'e teoretaka katoewoe ntaoe setoe.

Lawi soegi tananja, maka ma'ai karia mpaenja, pai kopi

wo'oe maria napomoeja, maria baoela napatoewoe.

Ntongo iowi To Rante Pao mepoeë ri Palopo, paikanja

djela To Sidenreng marampa koeasa mPalopo, pai napampo'iwalika nTo Loewoe ToSidenreng. Pepoeënja ri Palopo

bare'e ntani manee.

Taoe ri Rante Pao paka topolamoa dja; wawase'e

re'emo pandita Masehi pai goeroe bara tesangkoedja

meari ndjairia, mampagoeroe ananggodi pai taoe bangke.

21. Tana Celebes.

Anoe roomo tapaoe, ntje'e tana Celebes ri tongonja,

anoe naparenta i nToea Assistent Resident ri Donggala

pai anoe naparenta i nToea Assistent Resident ri Palopo

pai i nToea ri Dale. Lio-intana Celebes ewa taoe anoe

bare'e laoe wo'onja. Koronja ntje'e tana Celebes ri tongonja,

poesenja ntje'e rano Poso. Witinja tondo Barat ntje'e

Makasar (Oedjoe mPandang) ri tandonja, witinja tondo

Timoer kalaoe Mekongka. Palenja tondo Barat marate

kodjo pai ma'ai podenggonja, ri tandonja kare'e Manado.

Nepa re'e wo'oe palenja tondo Timoer, ntje'e Balantak

ri tandonja.

22. Tana nTo Makasar pai To Boegi.

Da tapaoemo rioenja witi ntana Celebes tondo Barat.

Ri tana se'e maria mpodago taoe, maka To Makasar pai

To Boegi ndjairia kare'enja. Tana nTo Makasar Goa to'onja; tana nTo Boegi maria to'onja: Bone, Wadjo, Sopeng,

Tanete. Mariapa lembanja anoe kodi, paikanja bare'emo

ndaimba ntje'e. Ri tondo Oetara witi ntana Celebes se'e

kare'e ntana nTo Mene (Mandar), radoea lembanja anoe

bangke: Madjene pai Mamoedjoe.

Ri witi ntana Celebes kalaoe ngkoronja bangke, Koro

Sadang (kamontjonja: Sa'dan) to'onja; sangaja2 ri tana

Celebes ri tongonja kare'e matanja. Mosoe ri koronja se'e

maria mpodago taoe, To Sadang to'onja. Radoea lembanja

anoe bangke, Rante Pao pai Makale. Wa'a nTo Makasar

pai To Boegi lawi Isilamoemo, dja To Sadang bare'e.

Sa'e lipoe bangke da ndaimba ri tana se'e: Makasar,

Maros, Pangkadjene, Soempambinangae, Pare-pare, Pinrang,

Madjene, Takalar, Djeneponto, Bantaeng, Boeloe-koempa,

Wata mPone, rata ri Palopo. Anoe ri lore kare'enja:

Rante-Pao, Makale, Enrekang, Singkang, Pompanoea pai

Patoio Baloe.

Koro oeë bare'e ntani maria anoe bangke. Wa'anja

Koro Sadang, nepa Koro Walanae anoe meroentjoe ri

Rano Tempe. Anoe mampoilika oeë ndano se'e, Koro

nTjenrana to'onja.

To Makasar pai To Boegi lawi maria lo'enja. Oengka

ntoe'anja naintjanimo mo'oeki. Oekinja se'e napegoeroe

ri To Hindoe anoe ma'i moweloea ri tananja ntongo iowi.

Oekinja se'e mosisala pai oeki nTo Balanda. Lo'e wo'oe

taoe se'e montanoe, pai maria pande woejawa pai pande

salaka. Taoe se'e wo'oe oengka iowimo magasi mosoemomba, ewa To Malajoe, kobelaanja mariamo To Boegi

teseboe ri tana ntaoe. Taoe se'e lawi modatoemo oengka

ipiamonja. Anoe bangke mpodago kateto'onja: datoe ri

Goa, datoe ri Bone pai datoe ri Palopo.

23. Kadjela ngKoempania ri Celebes.

Mosoemo 300 nta'oe lioe, ma'imo To Balanda maroo-roo

ri Oedjoe mPandang (Makasar), paikanja banjapa ma'i

moparenta, dja ma'i mobaloe.2 Bangke kodjo koeasa i

Datoe ri Goa, napo'iwalika noe Datoe ri Bone, panangi

ntje'e. Mewali mepoeë poera2 To Bone ri Goa, mokolenja

poera2 nakeni ri Oedjoe mPandang, napokaradjaja.

Re'e ana Datoe ri Bone samba'a, i Palaka to'onja, molontjo, mowote ri tana Djawa, lioe2 ndjo'oe ri lipoe Batawi,

momberata pai Tadoelako ngKoempania, anoe Goebernor

Djendral (Gouverneur Generaal) lantinja. Metoende i Palaka

ri Koempania da maoengkoe To Goa. Mewali nasongka

ngKoempania kapalanja pai soerodadonja maria, ndjo'oe

mowote ri Celebes. I Palaka wo'oe naromoe poera2 palilinja,

da meewa ri Datoe ri Goa.

Panangi kodjo datoe se'e, sabangke tananja nawaika

Koempania. Dja i Palaka napodatoemo nTo Bone, bangke

kodjo katoewoenja, mainti posintoewoenja pai Koempania.

Paikanja nakeni ngkasaenja nakalinganimo noe moeli i

mPalaka pampelae ngKoempania ngkainja se'e, bare'emo

mainti posintoewoenja, masae mo'iwalimo taoe se'e pai

Koempania.

Ri ta'oe 1825 rata ri taoe 1826 po'iwalinja, panangi To

Bone, sabangke wo'oe tananja nawaika Koempania. Oengka

ndjairia nepa mewali wo'oe mata mpenai ri ta'oe 1860, ri

To Bone pai ri Koempania, panangi wo'oe To Bone, makoeramo wo'oe koeasanja. Rantani ta'oe 1905 nato'omo

ngKoempania ri wa'a mokole pai datoe nTo Goa pai To

Boegi: Ne'emo komi mamparenta palilimi, kamimo

mangkekeni.

Wawase'e maroo-roomo i Toea Goebernor (Gouverneur)

ri Makasar, anoe mangkekeni poera2 tana Celebes, anoe

bare'e nakekeni i nToea Resident ri Manado.

Tondo Salatan witi ntana Celebes kare'e ntogongi

sarrtba'a, Silajara to'onja (panto'o nto Balanda Saleier). Samba'a petoro bara kontorolo (controleur) maroo-roo ndjairia.

24- Witi ntana Celebes tondo Timoer.

Mosisala kodjo witi ntana Celebes tondo Barat, pai anoe

tondo Timoer. Maka tana se'e bare'e ntani makoemba

taoenja. Podo mosoe ri wiwi ntasi maria jaoe taoe, paikanja

banja toempoe ntana si'a, karianja To Boegi, To Loewoe

pai bara to koedja sa'e. Tondo Barat kare'e Mekongka,

anoe naparenta i nToea Petoro ri Kolaka. Nepa Roembia

pai Poleang anoe nakekeni i nToea ri Boeton. Tondo

Timoer kare'e Kandari pai Boengkoe, anoe naparenta i

nToea ri Kandari pai ri Kolono-Dale. Sa'e wo'oe lipoe

anoe bangke saojo ntana se'e, Salabangka pai Losoni.

Ri lore ntana se'e sakodi kodjo taoe, re'e tetogo ndeme,

re'e telima ndeme pelindja oengka ri lipoe samba'a nepa

rata wo'oe ri samba'anja. To'o ntaoe anoe marooroo ri oene

ntana To Lalaki. Anoe nakatoewoeka ntaoe se'e, mantima

laoero pai soga, napoilika ri koronja bangke. Maka tatogo

koronja bangke, paka moili tondo Timoer: Koro nTjakita,

Koro Lasolo pai Koro Konawe. Poera2 taoe anoe meari

mosoe ri tasi kajoekoenja nakatoewoeka.

Tondo Salatan witi ntana Celebes kare'e ntogongi aopo

anoe bangke. Samba'a Boeton to'onja. Lawi re'e datoenja

oengka iowimo, lantinja Soeltan, Isilamoe si'a. Wawase'e

laoe wo'oe Petoro marooroo ri lipoe Baoe-Baoe ri Boeton.

Maria kodjo taoe ndjairia pai maria wo'oe ngaja ngkatoewoenja. Lawi magasi wo'oe mosoemomba To Boeton.

Samba'apa togongi Moena to'onja. Maria wo'oe taoe

ndjairia, paikanja ntongo bare'epa djela Koempania, mapari

katoewoe ntaoe setoe, maka maria taoe ndjairia nasoko2

nTo Boeton, napobaloe. Karia mbatoea ri Celebes tondo

Salatan sangaja2 To Moena.

Nepa re'e wo'oe togongi Kabaena, pai samba'a wo'oe

Wowoni to'onja.

2 5 . Pale ntana Celebes tondo Timoer.

Nepa re'e wo'oe pale ntana Celebes tondo Timoer. Saga'a

tapaoemo owi, maka ndjairia kare'e ntana Todjo. Mototo

tana Todjo pai tana Boengkoe, maka tana Todjo tondo

Oetara, tana Boengkoe tondo Salatan. Banja wo'oe To

Boengkoe anoe mampeari tana se'e, paikanja pai ndapampapoto'omo Boengkoe, maka parenta nTo Boengkoe owi.

Taoe anoe marooroo ri wiwi ntasi sangaja2 To Pobare'e

karianja. To Lalaeo oengka ri Todjo ma'i marooroo ndjairia,

mogalo pai to Boengkoe; wawase'e Isilamoemo poera.2

Podo radoea lipoenja bangke taimba: Tokala pai Ondolian.

Ri lore poera2 soa, bare'e re'e taoe, podo ri oentoe Bongka re'e jaoe To Lore, To Wana to'onja, sepa nTo Poe'oe

mBoto, nato'o ntaoe. Wawase'e mariamo To Wana metoedoe

ri tasi. Maria koro oeë ri tana se'e, paikanja bare'e re'e

anoe bangke mpodago.

Ri wingke ngKoro Loboe, anoe ri Oetara kandjo'oe

mpoilinja, re'e taoe meari, To Loinan to'onja. Taoe se'e

naparenta i nToea Petoro anoe ri Loewoek kare'enja. Paikanja malaa katoedoe nTo Loinan ri tasi tondo Salatan,

sangaja2 ri tasi tondo Oetara katoedoe2nja. Pagonja ri

lipoe bangke, Boenta to'onja.

Tando mpale ntana Celebes se'e ewa laisi; ane rapanja

ndakae ri pontoe Loewoek da togongimo pewalinja. Laisi

se'e Balantak to'onja, ndjairia maria taoe ri lore, pagonja

ri wiwi ntasi. Wawase'e mariamo To Balantak anoe

mesoea Masehi.

Ntongo bare'epa djela Koempania, poera2 tana anoe

ndapaoe se'e naparentamo i Soeltan ri Tarinate, paikanja

bare'e sangkoedja kadago ntananja.

Mosoe ri Balantak kare'e ntogongi maria. Samba'a anoe

bangke Peling to'onja; nepa re'e wo'oe Banggai. Poera2

taoe anoe marooroo ndjairia kajoekoe nakatoewoeka. Maria

watoe oti ri ojo ntogongi se'e, mewali mapari pelindja

ngkapala ndjairia, paikanja maria binga moetiara ri watoe

oti setoe. Ane mentjili taoe mantima binga moetiara, na-

'ipoesaka inosanja. Djela ri oroe ntasi, naroeroesi wa'a

binga anoe narata, nakeni mpeoemba. Djela moeni ri ra

doeanga, nasoengke poera2 wa'a binga setoe; sa'e narata

laoe watoe ri tongonja, maliogoe watoe setoe; ntje'e

moetiara to'onja. Ane bangke pai madago kaboejanja,

bangke wo'oe olinja, napoënoemo ntaoe.

26. Pale ntana Celebes tondo Barat.

Anoe bare'epa tapaoe, ntje'e pale ntana Celebes tondo

Barat. Marate kodjo si'a. Ri lore ntana se'e bare'e wo'oe

re'e taoe meari. Poera2 taoe mosoe ri wiwi ntasi kare'enja.

Tondo Tasi Tomini kare'e lemba Parigi. Tana setoe

roomo tapaoe, paikanja sabangke dja koeasa mPetoro ri

Parigi anoe bepa tapaoe.

Maria kodjo lemba kodi anoe ri wiwi ntasi. Ane modoeanga kita oengka ri Parigi tondo Oetara kandjo'oeta,

tarata rioenja Ampibabo, nepa Toriboeloe, Kasimbara,

Sigenti, Mooeto. Mooeto se'e lemba bangke wo'oe. Samba'a wo'oe Tomini.

Tongo iowi re'e kota ngKoempania nawangoe ri Tomini,

karooroo ntjoerodado pai topobaloe.2 Ntje'e pai nakatebambari nto'o nTomini, pai ndapampapoto'omo tasi lairia:

Tasi Tomini.

Re'e wo'oe rano radoea ri lemba Mooeto se'e, rano anoe

tondo tasi masi oeënja; rano tondo lore madago ndainoe

oeënja. Rano ri Bolano to'onja, maka ntje'emo se'e to'o

noe lipoe ntaoe se'e.

Maria djaja mpegoli oengka ri tasi Tomini se'e toedoe

ri tasi sambali, tasi Celebes to'onja. Poeramo tato'o owi,

9°

ane megoli kita oengka ri Toboli, ri Tawaili katoedoeta.

Lemba ri Tawaili motida pai lemba ri Banawa. Marate

kodjo lemba se'e. Ndjairia kare'e lipoe Dampela, kandjo'oe2

ntaoe toe'ata mo'iwali. Paikanja poe'oe mata mpenai se'e

bare'emo ntani manoto. Lemba Banawa pai Tawaili motida

pai lemba ri Toli-toli (Tontoli). Lipoe kare'e datoe ntaoe

se'e pai kare'e mPetoro, Kampoeng Baroe to'onja.

Maria kodjo posoeo2 ntasi ndjairia, pai naka maria wo'oe

ngoedjoe ntana anoe bangke. Tatogo da taimba se'i: Tando

Dampela, Tando Dondo, Tando Kandi. Tando Kandi se'e

banjamo ri lemba Toli-toli; ndjairiamo kare'e lemba Boeol.

Lemba Boeol sangaja2 re'e wo'oe datoenja mangkekeni,

ri lipoe Boeol kare'enja, paikanja banja ndjairia kare'e

mPetoro. Petoro se'e ri lipoe Palele kare'enja.

Tebambari kodjo lipoe Palele se'e, maka ndjairia pangkaengkae ntaoe woejawa. Poëmbo nTo Balanda ntaninja pai

poëmbo ntaoe ri tana se'i; poëmbo nTo Balanda se'e anoe

naloeloe ntaoe ri Palele.

Woejawa se'e mogalo mpodago pai watoe. Mewali ri

pangkae boejoe se'e, watoe ndarata, ndaripoesi, bangke

kodjo djaja anoe nakae ntaoe ri ra boejoe. Poera2 ripoe

mbatoe nakeni ngkareta ri banoea noe masina, lairia kare'e

nontjoe laboe, pai jajoenja sangaja2 laboe. Podo masina

mangalengkosi jajoe se'e, mangaroedjaki watoe anoe ri

nontjoe. Ane malesamo mpodago ewa awoe, ndaboeboe ri

doela bangke anoe dempe mpodago, re'e te 9 M2. wawonja; pai banja podo samba'a doela, sangaja2 maria, laboe

wo'oe anoe ndapowia doela se'e. Doela bangke se'e be

naowe2 masina malengkosi, ewa paleta malengkosi doela

mpoëmbo woengka eo. Pai bare'e wo'oe naowe masina

mampapoili oeë ri wawo doela se'e, malengi poilinja.

Mewali ane dja podo awoe mbatoe pai tana, napoilika

noe oeë, paikanja woejawa meta'a ri pobalamba noe doela,

maka si'a manee, meratoe, bare'e nakeni noe oeë.

Maria mbaka kare'e ntaoe anoe mampepali woejawa,

paikanja sa'e bare'e mewali, maka bare'e gana woejawa

narata ri tana, ewa ri Soemalata. Sambaka wo'oe anoe

madagopantima2 woejawa, Totok,ri tana Minahasa kareenja.

27. Tana Gorontalo.

Lemba Mooeto pai Boeol motida pai lemba Gorontalo.

Bangke wo'oe lemba Gorontalo se'e pai re'e wo'oe lipoe

ntaoe ri lore kare'enja. Maria koronja anoe moili ri tasi

Tomini, paikanja podo Koro mPagoejama anoe ndato'o

to'onja. Koronja anoe moili ri tasi tondo Oetara bare'e

bangke, maka wawo boejoe bangke mosoe ndjairia; kobelaanja bare'e ntani lawa oentoenja.

Lipoe ri Gorontalo bangke; re'e Assistent Resident pai

Kontorolo (Controleur) maroo2 ndjairia. Maria kapala mosompo2 ri Gorontalo, maka poera2 kajoekoe, soga, laoero,

tabako, pela djapi napasambaka ntaoe ndjairia. Wa'anja

ri Gorontalo anoe madago posompo ngkapala; ri posoeo

ntasi kare'enja.

Bangke wo'oe rato ri lipoe Gorontalo. Laoe wo'oe

rano, Rano Limboto to'onja. Re'e wo'oe djaja oengka ri

Gorontalo megoli ri tasi sambali, toedoe ri Kwandang.

Maria kodjo lipoe nTo Gorontalo, paikanja podo Tilamoeta

ndaimba, maka ndjairiakare'e mPetoro nadika ngKoempania.

28. Bolaang Mongondooe.

Lemba Gorontalo motida pai Bolaang Mongondooe.

Mosisala wo'oe lio ntana ri lemba se'e pai lio ntana ri

lemba Gorontalo, maka woemboe mbana ndjairia mosoe

ri tasi Tomini, kobelaanja bare'e bangke oeë moili ndjairia,

podo oeë anoe moili ri tasi Celebes bangke. Samba'a

koronja bangke Ongkag Doemoga to'onja.

Karia ntaoe wo'oe tondo tasi Celebes kare'enja, bare'e

maria lipoe anoe tondo tasi Tomini. Kamontjonja Bolaang

to'o ntana anoe ri wiwi ntasi Celebes, Mongondooe to'o

noe lorenja. Paikanja Datoe anoe lawi maroo-roo ri Bolaang

sangaja2 mokoeasa wo'oe ri Mongondooe, ntje'e pai ndapampasambakamo to'onja radoea se'e. Petoro ndalanti ngKoempania, ri lore karoo2nja, Kota Baroe to'o noe lipoenja.

Wawase'e re'emo wo'oe Pandita maroo2 ndjairia, pai

mariamo taoe mesoea Masehi. Lipoe bangke paka ri wiwi

ntasi Celebes potoendanja, podo sa'e taimba anoe bare'epa

ndato'o: Atinggola, Kaidipan, Bolaang Itang, Bintaoena,

Bolaang Oeki. Tondo Oetara Bolaang Mongondooe re'e

bara tesangkoedja lipoe kare'e nTo Minahasa, samba'a

Nonapan to'onja. Oejoe ngkadjela ngKoempania melimbamo

taoe setoe, mewali masaemo kodjo palai ntaoe setoe oengka

ri tananja, melimba ri parenta i datoe ri Bolaang, mampokalose poparenta ngKoempania. Tida ntana Bolaang Mongondooe pai tana Minahasa ntje'emo Koro mPoigar.

29. Tana Minahasa (Manado).

Lawi taintjanimo tana Minahasa bara Manado ri tando

ntana Celebes tondo Oetara kare'enja. Bangke katoewoe

nTo Manado pai nakateseboe ri wawo ntana Hindia

poera,2 sa'e ndapogoeroe, ndapodjoeroe toelisi, ndaposarasani, ndaposando, maria kodjo lantinja. Ntongo 800 nta'oe

owi bare'epa mombeintjani To Manado pai Koempania.

Ndjairia mapari katoewoe nTo Manado, maka To Mongondooe anoe mangadjeani. Pai sangaja wo'oe taoe oengka

ri Eropa, To Kasitela (Spanje) to'onja. anoe mapari padjeaninja To Manado. Masae bare'emo nakoto nTo Manado

mantodosaka kapari ndajanja, ntje'e pai napogombo wa'a

mokole ri lemba aopo, nato'o: Moroeana kita metoende

ri Koempania anoe ri Tarinate kare'enja.

Mewali napokaoemo ntaoese'e mokolenja tatogo da ndjo'oe

mekipelae ri Koempania. Pai napokono ngKoempania

mangkadoedoengi To Manado. Aopo kapala nasongka,

djela ri Manado, mena'oe soerodado maria, nairi To Kasitela.

Oengka ndjairia maroo2mo Koempania ri wiwi ntasi ri

lipoe samba'a anoe Manado to'onja. Pogombo ntaoe se'e

pai ndapampapoto'o tananja Minahasa, posokinja: anoe

sintoewoe raja mpodago.

Karoso mpekekeninja ri Koempania pai nakabangke

ngkatoewoe nTo Manado. Pagonja montepoe'oe ri ta'oe

1830, maka oengka ndjairia mesoeamo Masehi To Manado.

Rata eo2 se'i malaa To Manado anoe banja Masehi.

Tana Manado mogopa2 lionja. Podo tondo Salatan

pombekekeninja pai tana bangke. Togo nggopa wiwinja

natidani ntasi. Ntje'e pai nakadago ngkama'i ngkapala

ri Tana Manado. Tatogo lipoe bangkenja anoe posompo2

ngkapala: Manado, Amoerang pai Kema. Paikanja sompoa

ri Manado bare'e ntani madago, maka ane marimbo ngojoe

oengka ri Barat, bangke kodjo ropo ndjairia.

Ri oene ntana kare'e ndano, bare'e ntani bangke maka

15 K.M. karatenja, 9 KM. kabininja. Bare'e wo'oe majomboe gaga rano setoe. Pewali ndano se'e lawi boejoe

apoe, anoe maombo ri pesoewoe2 noe apoe oengka mai

raja ntana. Bangke jombonja pai masae2 naboeketi moeni

oedja pai solontja oengka ri tana. Ntongo iowi maria kodjo

baoe, paikanja wawase'e djamo sangaja baoe, tambra mas

to'onja, ntje'e anoe madago kodjo naminja. Koronja anoe

mampoilika oeë ndano se'e, Koro Manado to'onja.

Ri tana Manado tebambari boejoe anoe ke'apoe, maka

maria; samba'a anoe ndateka kodjo, ntje'e Kalabat to'onja;

tongo lawa2 oengka ri tasi ndakitamo.

Karia noe boejoe apoe se'e pai nakaboko kodjo ntana

ndjairia, maka apoe maoeë anoe moili teasaojo ri apa boejoe;

ane mowomo, madago kodjo ndapampomoejaka pinamoeja

mpengaja.2 Bare'e ngkabongo maria kopinja, palanja, kajoekoenja, paenja wo'oe woengka eo mewali kodjo.

Tondo Oetara pai tondo Timoer ntana Manado kare'e

ntogongï bara tesangkoedja. Anoe bangke mpodago ntje'e

Lembe to'onja. Bare'e maria taoe maroo2 ndjairia. Podo

taoe anoe ndjo'oe mantima kadjoe maeta, maria ndjairia.

Poera2 djaja ri tana Manado madago kodjo, pai naka

saroe2 mesidoë ri lipoe ntaoe. Sa'elipoe roo ndato'o: Manado,

kare'e nToea Resident, ntje'e lipoe bangke; maria topobaloe2 maroo2 ndjairia. Nepa re'e tatogo toea Kontorolo

(Controleur) anoe mangkekeni To Manado, samba'a ri Manado kare'enja, samba'a ri Amoerang, samba'a ri Tondano.

Ri Tondano wo'oe kare'e ntjikola noe ana mokole. Karia

ntjikola ri Tomohon kare'enja, maka laoe sikola goeroe

pai sikola ntopotoentoe Noentoe ngKatoewoe pai sikola

noe ana we'a, ana ntaoe bangke. Samba'a wo'oe sikola

pande ri Kakas kare'enja.

30. Sangir pai Talaoet.

Ane mosoemomba kita oengka ri Manado tondo Oetara

kandjo'oeta, maria togongi tarata, roea oentjoe. Saoentjoe

Sangir to'onja, saoentjoe Talaoet to'onja. Anoe ri Sangir

radoea togongi anoe bangke sakodi, ntje'e Sangir pai Siaoe.

Kare'e mPetoronja ri lipoe Taroena anoe ri togongi Sangir.

Ri Talaoet radoea wo'oe togongi anoe bangke: Karakelang pai Salibaboe. Maria mpodago kajoekoe ntaoe se'e;

pai ri togongi anoe saoentjoe (Sangir), pala wo'oe maria

toewoe ndjairia. Pala se'e woea ngkadjoe; sangaja anoe

ndaaja, narampaika ntaoe pangkoninja. Sangaja wo'oe anoe

ma'i ndatima ri wa'a ntogongi se'e, ntje'e kadjoe maeta

(toë), maka napobangke kodjo nTo Eropa mampokadjoe.

Ri Sangir pai ri Siaoe kare'e boejoe apoe; teasaojo

mebote. Ma'ai mpodago pebote noe boejoe apoe ri Sangir

ri ta'oe 1892. Maria apoe moili ri apa boejoe, wa'a ngkajoekoe ntaoe pai lipoenja naombasi. Maria wo'oe taoe mate

ri apoe, bara napere mbatoe anoe napesoeparika boejoe

mebote se'e, re'e te 2000 anoe mate.

Mariamo to Sangir pai to Talaoet wawase'e anoe mesoeamo Masehi, maria sikolanja, pai re'e bara tesangkoedja

pandita maroo2 ri tana ntaoe se'e mangkeni Noentoe

ngKatoewoe.

31. Kakoemba ntaoe ri Celebes.

Ane tawali-mpewoele tana Celebes se'e, tongawa ri kita

bare'e maria taoe mampeari. Wa'anja anoe makoemba

sakodi taoe ri tana nTo Boegi pai To Makasar, Tana

Rante Pao, Tana nTo Mene, Boeton, Tana Minahasa,

Sangir pai Talaoet. Maria mbaka tana anoe bare'e lioe2

napeari ntaoe, ewa ri lore ntana Kandari pai Kolaka, ri

lore ntana Todjo pai Boenta, ri ojo Bada pai Leboni pai

tana nTo Mene, ri lore ntana Toli-toli pai Boeol. Pai naka

bare'e maria taoe mampeari tana Celebes, maka boejoenja

madja'a gaga, pai bare'e ntani maboko tananja.

32. Pangkekeni ngKoempania tana Celebes.

Pangkekeni ngKoempania tana Celebes se'e naga'a roea

ntila, santila nakekeni i nToea Resident ri Manado. santila

nakekeni i nToea Goebernor (Gouverneur) ri Makasar,

mewali samba'a ri tondo Oetara, samba'a ri tondo Salatan.

Poera2 tana se'e ndatila wo'oe bara tesangkoedja ntila,

anoe santila ndato'o afdeeling, anoe nakekeni noe Assistent

Resident bara Kontorolo (Controleur). Anoe afdeeling ri

tila Makasar: Makasar, Bantaeng (Bonthain), Loewoe,

Bone, Pare-pare, Mene (Mandar), Celebes-Timoer. Anoe

afdeeling ri tila Resident ri Manado: Manado, Tondano,

Amoerang, Bolaang Mongondooe, Gorontalo, Celebes ri

tongo, Sangir pai Talaoet. Poera2 taoe anoe mamparenta

afdeeling re'e wo'oe kontorolo (Controleur) bara petoro ri

aranja. Ewase'e podede mpoparenta ngKoempania.

33. Anoe nakatoewoeka ntaoe ri Celebes.

Anoe nakatoewoeka ntaoe ri Celebes karianja modjamaa.

Sangajapa anoe napomasoegi ntaoe: kopi, ewa ri Minahasa

pai ri tana nTo Boegi. Djoekoe2 tana Celebes pesoewoe

noe laoero pai soga, pai kajoekoe mangaoe (kopra). Nepa

re'e wo'oe panggere, pela lago pai pela baoela. Anoe

ndapepali ri ra ntana bare'epa maria, podo woejawa re'e

jaoe sakodi ri pale ntana Celebes tondo Oetara. Ri tana

Celebes ri tongo kare'e mbatoe ara, paikanja bare'epa

natima ntaoe. Ri Tawaili pai ri Ondolian parata ntaoe

minjak tana, paikanja bare'epa natima. Laboe wo'oe maria

ri tana Celebes ri tongo, paikanja bepa manoro bara

ganamo da ndatima.

Sandjaja anoe nakatoewoeka ntaoe ri Celebes: mebaoe.

Ri tasi anoe ri golili ntana Celebes sape2 maria kodjo

baoe. Re'e taoe sangaja anoe podo pebaoenja nakatoewoeka,

To Bajo to'onja. Bare'e mobanoea taoe setoe, dja doeanganja napobanoea. Dja ane re'e joenoenja mate, lo'oe jaoe

natana ri lore. Lo'e kodjo taoe se'e mabala doeanga, lo'e

wo'oe modoeanga. Bare'e manoto kare'enja, maka ane naepe

bare'emo maria baoe ri kare'enja, sangaja2 melimba ri

sambakanja. Maria taoe se'e maroo-roo ri wiwi ntasi ri

tana Minahasa, ri Togia, ri tasi Tomini maria, ri tasi

nTomori pai To Boengkoe, ri tasi nTo Bone sangaja2 re'e.

Pai banja podo baoe anoe natima2 ri ra ntasi, maria

ngaja binga natima, jokoe, sisi (Malajoe: penjoe). Tabo

ntjisi se'e bangke olinja, panto'o Malajoe: karet. Sangaja

wo'oe anoe natima nTo Bajo taripang to'onja, ri watoe

oti ri ra ntasi kare'enja, dja nasarompo pantimanja. Banja

wo'oe baoe taripang se'e, paikanja madago ndakoni. To

Sina anoe magasi mangkoni taripang. Wawase'e mariamo

To Bajo anoe marooroo ri lore, molipoemo.

34. Pinatoewoe ri Celebes.

Pinatoewoe ntaoe ri Celebes poera2 da taimba: baoela,

djapi, njara, mboela, bimba, asoe, nggaroe, manoe, titi,

gantja. Pinatoewoe jopo maria ngaja wo'oe, kadagonja

bare'e re'e topekoni taoe, ewa matja, singa, beroeang.

Sa'e pinatoewoe jopo podo ri tana Celebes kare'enja,

bare'e ndarata ri tana ntaoe anoe ri sorinja. Tontji anoe

ri kita kare'enja maoe bare'e taimba. Marari wa'anja ri

tana Celebes kare'enja pai ri togongi Boeroe. Boti maria

ngaja ri tana ntaninja, sa'e moikoe, sa'e bare'e, paikanja

boti anoe ri tanata bere'e ri tana ntaninja.

Ntongo masae owi bare'epa re'e lagiwa ri tanata. Oejoe

ngkare'e lago ri tana Makasar, To Djawa mawotesaka

ri tana setoe, pai ri tana nTo Boegi. Oengka lairia momoelimo, nepa teseboe ri tana Celebes poera.2

35. Pelindja ngkapala djela ri Celebes.

Anoe ma'? mantima2 soga, kajoekoe pai laoero ri tana

Celebes sangaja2 kapala. Re'e kapala Djaramani, pai kapala

Anggaresi, pai kapala Sina, pai kapala Balanda, anoe ma'i

mangkeni baloe.2

Kapala Balanda samba'a2 taoe mangkekeni pai manoto

pelindjanja. Saogoe kapala Balanda ma'i oengka ri Djawa

me'onto ri Makasar. Nepa ri Donggala, ri Kampoeng

Baroe (Toli-toli), ri Boeol, Palele, Soemalata, Kwandang,

Bolaang Itang, Bolaang Mongondooe, Amoerang, Manado,

Tagoelandang, Siaoe, Sangir. Talaoet, mewalili ri Manado.

Nepa ri Tarinate, Kema, Totok, Kotaboenan, Malibagoe,

Gorontalo, Oena-Oena, Boenta, Poso, Parigi, Tomini,

Marisa, Tilamoeta, Gorontalo. Oengka ndjairia djaja2nja

moeni naloeloe mewalili ri Makasar pai ri Djawa.

Aopo kapala anoe manoto podjaja2nja anoe ma'i ri

tanata se'i, radoea minggoe pombembeojonja. Tesaojo re'e

lipoe nalioenaka, tesaojo wo'oe me'onto ri lipoe anoe bare'e

ndaimba roo, gori ngkare'e oelajanja manto'o. Ri pewalilinja, kapala setoe mebia wo'oe ri Balik Papan anoe ri

tana Borneo kare'enja. Ndjairia karia minjak tana anoe

natima ntaoe ri ra ntana.

Minjak tana anoe nepa ndapapesoewoe oengka ri ra

ntana sangaja2 maeta, maka mariapa oepenja. Ane napakalinomo noe masina minjak tana se'e, te'ontomo oepenja.

Oepenja (ta'inja) se'e madago ndapo'ajoeta ngkapala; njanjanja woengka eo watoe ara ndapo'ajoeta. Mewali pebia

ngkapala ri Balik Papan mampe'ontoki oepe minjak tana

da napo'ajoeta.

Samba'a kapala malai oengka ri Djawa rata ri Makasar,

oengka ndjairia ri Polewali (Mandar), Madjene, Mamoedjoe,

Karosa, Pasangkajoe, Donggala; nepa metorobaka moeni

ri tana Djawa.

Samba'a wo'oe kapala oengka ri Makasar palainja, nepa

ri Boeton, Salabangka, Losoni, Kolono Dale, Loewoek,

Banggai, Boenta, Gorontalo. Nepa mewalili moeni, djaja2-

nja naloeloe. Sangkani samboeja pelindja ngkapala se'e.

Nepa re'e wo'oe samba'a kapala, oengka ri Makasar

se'e palainja me'onto ri Bantaeng (Bonthain), Boeloekoempa, Silajara, Sindjai, Badjowe, Palima, Palopo, Malili,

Kolaka, nepa mewalili moeni ri kare'enja, samboeja sangkani pelindja ngkapala se'e.

Mariapa kapala me'onto ri Makasar, paikanja santananja

wo'oe kandjo'oenja, bara ri Ambon, bara ri tana Papoea,

bara ri Australia kandjo'oenja.

Ane re'e bambari anoe da maliga, banja wo'oe bara

kapala da mangkeni, paikanja da ndapaoe ri kawadi.

Kawadi bangke ndakodo ri ra ntasi, lo'oezka boi naroempa

ngkapala. Tandonja sambira ndataka ri Djawa,1^tandonja

sambira ri Makasar. Oengka ndjairia re'e wo'oe kawadi

rata ri Balik Papan ri Borneo. Oengka ndjairia re'e wo'oe

rata ri Manado pai ri Kema; ndjairia popanganja: sampanga ri Tarinate, sampanga ri Gorontalo kandjo'oenja.

BANGANI NTJOERA SE'I.

Imbanja. • Take ngkaratasa.

1. Pontoe jangi kama'i ngojoe 3

2. Pewali noe ngojo pai rano 5

3. Rato ngKodina 7

4. Rano 10

5. Djaja ngKoro mPoso 17

6. Djaja nTomasa 23

Djaja ngKoro Laa 27

7. Laolita ntaoe anoe mampeari Tana Poso 31

8. Todjo 38

9. Mori 44

10. Tawaelia, Napoe, Besoa, Bada, Leboni, Rampi 53

11. Soeo ntasi ri Paloe 65

12. Rato ngKoro mPaloe 67

13. Lore nTana Kaili 68

14. Parigi 71

15. Tana Loewoe 72

16. Waiböenta 74

17. Wotoe 76

18. Saloe Maoge 77

19. Malili pai Noeha 79

20. Rante Pao 83

21. Tana Celebes 84

22. Tana nTo Makasar pai To Boegi 84

23. Kadjela ngKoempania ri Celebes 85

24. Witi ntana Celebes tondo Timoer 87

25. Pale ntana Celebes tondo Timoer 88

26. Pale ntana Celebes tondo Barat 89

27. Tana Gorontalo 91

28. Bolaang Mongondooe 91

29. Tana Minahasa (Manado) 92

30. Sangir pai Talaoet 94

31. Kakoemba ntaoe ri Celebes 95

32. Pangkekeni ngKoempania tana Celebes 95

33. Anoe nakatoewoeka ntaoe ri Celebes 96

34. Pinatoewoe ri Celebes 97

35. Pelindja ngkapala djela ri Celebes 97

Cari Blog Ini

Alffian W.P. Walukow

RAJA MOKOLE MARUNDUH_PAHLAWAN DARI KERAJAAN MORI

Postingan populer dari blog ini

Sangihe - Siau - Taghulandang sampai tahun 1939

Mengenal Gajah Purba Sangihe, Stegodon Pintarengensis

Fam Makaminan dan Perannya di Masa Lalu